w kontekście wyrazów (0 oznacza kontest fiszki).

I

Podróżnik i Quidam, w kapeluszach, z laskami w ręku-Malcher na środku izby

domyka tłomoki.

PODRÓŻNIK

„Chodź!" - powiadasz?... a gdzie?... Ażeby ominąć pakowanie tłomoków, dość jest raczej, przechadzając się i tu, na miejscu, wykreślić sobie stosowną elipsoidę. Gdzież bowiem iść?... od konieczności gdzież zboczyć?... Zły humor Malchera ogranicza się i promień jego nie jest od posadzki tej promienia ani dłuższym, ani rozleglejszym.

QUIDAM

Powiadam ci: „Chodź..." - i idźmy... i idziemy...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .

Wychodzą.

II

QUIDAM

I oto widzisz, że są miejsca przeznaczone ku temu, aby właśnie że nie były żadnym celem: z tak wielkiego natłoku ludzi, w którym rozpieramy się łokciami, nikt tu nie przyszedł!...

PODRÓŻNIK

Czyliż ci wszyscy także dziś o północy wyjeżdżają i zbłądzili w to miejsce, aby pozostawić ich służebnym wolność przeklinania nie dopinających się tłomoków... wolność miotania się... wolność... luźność?...

Jestże to jeden więcej wynalazek właściwy stolicom, iż uchronić się można od wnętrza własnego pomieszkania!...

Inaczej, zaiste, opuszczałem progi wiejskie w dziedzicznych Omegach moich - burza była naonczas tak pomiatająca liśćmi, jak tu widzę okręcający się tłum przychodniów.

QUIDAM

Dopiero-ż Malcher Twój złorzeczyć musiał!...

PODRÓŻNIK

Ty, co kolumny i posągi umiejętnym oglądałeś okiem - powiedz: czy w bez-posągowym kraju jakim przeniosłeś kiedykolwiek spojrzenie też same na żywe postacie ludzi?... Czy uważałeś, jak dalece starożytnym narodem jest Ojczyzna nasza?

Weź na przykład nowożytny typ służącego Anglika lub Francuza - weź i Niemca - weź tych doskonałych służących, których całe osobistości żywe zdają się być odlewane w umyślnej i wytwornie odmierzonej formie... Czy widziałeś to w Polsce?

Polacy, można by powiedzieć, iż się nie rodzą na służących: to są zawsze giermki, i towarzysze, i luzaki, i podrzędnego stopnia bracia rycerze, którzy, jeszcze przez feodalne niższe praktyki kawalerskie nie przeszedłszy, podają ci laskę i kapelusz, jak podawało się ongi strzemię
i miecz... Dlatego to w chwilach wielkich wielcy są - w potocznych służbach codziennych zaniedbani... często-gęsto poufni gawędziarze, nie pogardzający łzą rozrzewnienia i kieliszkiem.

QUIDAM

Tym właściwiej należało nam zboczyć tu na chwilę - gdzie, i owszem, wszystko współczesne jest... wszystko... i nic.

PODRÓŻNIK

Jak to współczesne? co?... współczesne - - te różnofarbne marmury - afrykańskie drobnych lombardzkich kolumn?... marmury?... których się już ani kopie więcej...

QUIDAM

To ogipsowana cegła i pomalowana z wierzchu!

PODRÓŻNIK

Te czworogranne nagłowia kolumn, ryte bogobojnym dłutem majstrów z dwunastego stulecia?

QUIDAM

To odlewane hurtem z cynku, a potem okryte złoceniami za pośrednictwem galwanizmu. Gmach taki, jak go widzisz, stawia się dziś w przeciągu ośmiu miesięcy.

I nazywa się to kawiarnią-śpiewającą - ale owóż zasłonę podejmują - szmer magiczny obejma zgromadzonych, iż za chwilę najsłynniejsza ze śpiewaczek ma się ukazać - - oto i ona... grzmot oklasków... czy słyszysz, co ci mówię?

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

To nie ona!... zmieniono, widzę, program... Publiczność się kłębi oburzeniem, jak Lewiatan, gdy zmylił się w podrzucie za zdobyczą - - nie opieraj się zbyt ufnie o tę balustradę marmurową – to powleczone blachą drewno.

PODRÓŻNIK

Coś zanosi się, widzę, na wysadzenie sceny ramionami - - śpiewaczka jeśli nie wyjdzie?...

QUIDAM

Bądź spokojny - - czy uważasz głowę i pół ramienia wychylające się zza kulis po stronie prawej?...

PODRÓŻNIK

Widzę kogoś spozierającego bacznie na zegarek, jako kiedy wprawny fotograf odmierza czas działalności słońca.

QUIDAM

To jest przedsiębierca aplauzu i poręczyciel wartości śpiewaczki - skoro oburzenie publiczności dojdzie do obmyślonego naprzód kresu... - ale już - już dochodzi!... słyszę coś podobnego do trzasku łamiącej się poręczy pod naciskiem - teraz - teraz - otóż i ona! - Poręczyciel schował swój zegarek.

Możemy już bezpiecznie opuścić zgrorńadzenie i ochłodzić czoła na powietrzu.

PODRÓŻNIK

Jako? a śpiew?...

QUIDAM

Cokolwiek bądź i jakkolwiek bądź teraz zaśpiewa, przyjęte będzie wytrzymywanym pierw umyślnie oklaskiem. Wybuch zaś ten nie tylko że ocenić, ale i usłyszeć pieśni nie dozwoli - to nazywa się sztuka, w swym rodzaju zupełnie nowa...

Umknij nieco ramienia - - lękam się, ażeby mi nie połamali albumu, w którym życzę sobie mieć coś pióra twojego przed rozstaniem...

PODRÓŻNIK

Pokazałeś mi architekturę, publiczność, smak, styl i sławę... wychodźmy... teraz czas jest, ażebym w albumie twoim zapisał się...

III

(W PAMIĘTNIKU)

1

Nie tylko, pierw się najadłszy Mandragor,
Błądziły w Limbach szalone kobiety,
Nie tylko Dante i trzeźwy Pitagor -
Byłem i ja tam... pamiętam, niestety!

2

Że byłem ? - tomów dwunastu na dowód
Pisać?... sił nie mam, bo myśl mię udławia;

Jestem zmęczony! wolę jechać do wód -
Nie na wyjezdnem się o Piekle - mawia!

3

Wolę gdzieś jechać w pilnym interesie,
Patrząc przed siebie z obłędu wyrazem,
Wieki potrącać, jako grzyby w lesie,
Ludzi, Epoki!... mięszać wszystko razem -

4

Być tam i owdzie - w on czas, dziś i potem,
Jako się wyżej albo niżej rzekło;
A nie równiejszym wracać koło-wrotem,
A nie odpomnić, że zwiedziłem Piekło!...

5

Lecz pytasz: „Owdzie, co ? tak wielce trudzi,
I które z bliskich spotkałem postaci ? -"
- Tam! braci nie ma, ni bliźnich, ni ludzi,
Tam - tylko studia nad sercami braci!...

6

Tam uczuć nie ma, tylko ich sprężyny,
Zdające z siebie wzajemny rachunek,
Do nieużytej podobne machiny,
Puszczonej w obieg przez pęd lub trafunek.

7

Tam celów nie ma, lecz same rutyny
Pozardzewiałe - i nie ma tam wieków -
Dni - nocy - epok - tam tylko godziny
Biją, jak tępych utwierdzanie ćwieków.

8

Nie określone pierwej cyfrą stałą,
Lecz fatalności pchnięte raz ostrogą.
Nie znaczą wcale, co ? kiedy ? się działo -
W godzinę wybić liczby jej nie mogą!

9

Rzekłbyś: w tytańskim z wiecznością zapasie,
Mniejsza! czy biją minuty? czy - lata?
Iż każda wątpi o sobie i czasie -
Każda - dogania się, lecz - nie ulata...

10

Jakby wcielonej ciągle puls Ironii:
Słysząc, wiesz naprzód i wiesz ostatecznie,
Że z godzin żadna siebie nie dogoni!
Że nie wydzwoni siebie, dzwoniąc wiecznie!

11

A ten systemat sprężyn, bez ich celu,
Jakby tragedia bez słów i aktorów,
Jak wielu nudów i rozpaczy wielu
Muzyka, gwałtem szukająca chórów:

12

Raz wraz porywa spazmem za wnętrzności,
Jak nie zwykłego do morza człowieka;
Tylko nie spazmem nudy, lecz wściekłości,
Który, sam nie wiesz, skąd ? i po co ? wścieka.

13

Wtedy to próba jest, wtedy jest waga,
Ile? nad sobą wziąłeś panowania;

Wartość się twoja ci odsłania naga -
I oto widzisz, ktoś-ty?... bez pytania.

14

I iłeś zwał się tym lub owym w Czasie?...
Lub byłeś zwany imieniem twych dziadów,
Widzisz - i ile ? nabrałeś sam na się
Z tradycji ? tonu ? stylu ? lub - przykładów ?

15

Coraz to z ciebie, jako z drzazgi smolnej,
Wokoło lecą szmaty zapalone;
Gorejąc, nie wiesz, czy? stawasz się wolny,
Czy to, co twoje, ma być zatracone?

16

Czy popiół tylko zostanie i zamęt,
Co idzie w przepaść z burzą ? - czy zostanie
Na dnie popiołu gwiaździsty dyjament,
Wiekuistego zwycięstwa zaranie!...

17

Lecz - prawić o tym i prawić na dowód,
Że byłem owdzie? - myśl sama udławia!
Jestem zmęczony... wolę jechać do wód -
Nie na wyjezdnem o Piekle się mawia.

18

Wolę wsiąść na koń z jakim drabem, który,
Prócz ze swoimi, nierad bywać z nikiém,
Historii nie zna, ni architektury,
Milczy jak pomnik, będąc sam pomnikiem!

20

Na dwu-krańcowe wolę ruszyć szlaki
Krajów i wieków, gdzie przestrzeń granicą,
Granica? - czasem... i gdzie, znad kulbaki
Patrząc, firmament cały?... okolicą!

Koniec Prologu

DEDYKACJA

*

Patrzyłem, jak przez szyb brylanty
Promień słońca wbłysł - i zalotnie
Na rzeźbionym czole Atalanty,
Drżąc, rozwachlarzył się stokrotnie.

- Potem, przez liście bluszczów w wazie
Kroplił, i piasku źdźbła krysztalił,

I aksamit czerwonych kotar
Po łamiących się fałdach palił,

Nim złocony grzbiet książki otarł...

**

A była książka klamrą spięta,
A była coś śniącą w promieniu,
Jak gdy powstać chce z trumny święta,
Skoro woła jej PAN po imieniu.

- I było to wskroś pełne blasku
Maurytańskiej obfitości

Lub, jak gotyckie tło w obrazku,
Gotyckiej Boga znajomości!...

[Gdzie słońce igra z ziemi pyłem!...]

***

Wiedząc - że księga spięta klamrą
Mieści poezje, pomyśliłem:
„Niechże w blasku ich chwały zamrą!
Po co ? mam wzruszać wieko księgi,
Mięszając spokój autora - -
Tam - też same blaski i wstęgi,
Co na wierzchu

…............a prawd? - półtora!"

*

* *

*

Dlatego, Tobie, o! Warszawo,
Niosę dziś księgę mniej złoconą;
Dotknij jej swoją ręką krwawą,
Nie dzieweczko, Ty - nie! - Matrono
- Syrena herbem twym zwodnicza,
Lecz ja zmierzyłem Oceany,
A pamiętałem Cię z oblicza,

Jak Ty, samotny! - zapomniany!...

*

* * *
*

Niech dziwo-włose Partenopy
Lub rozkoszne niechaj dzieweczki
Pod swoje pląsające stopy
Zgarniają muszle i kwiateczki:
Niechaj cenią rym, ile chwalny?...
Ile? błogą wiejący wonią;
By odepchnąć grzmot prawdy walnéj,

Niech w dzwoneczki fijołków dzwonią.

******

Powab jest inny dla Matrony,
Wyprostowanej równym czołem,
Ubranym w gęste kłosów plony,
Dla której bardon w rękę wziąłem:
- Ona, jak górne Jeruzalem,
Świadoma hymnu i boleści,
Ani się gorzkim wstręci żalem,

Ni temu wdzięczna, co ją pieści.

* *

* * *
* *

Przyjm... i chęciami chęci zamień,
O! Ty, młodości mej stolico;
Z bruku twego rad bym mieć kamień,
Na którym krew i łza nie świécą!

C.N.

1866

TYRTEJ

[OSOBY TRAGEDII

TYRTEJ, poeta ateński, wysiany do Sparty na wodza

KLEOKARP, areopagita ateński

EGINEA, córka Kleokarpa

DORILLA, siostra Eginei

LAON, przybrany syn Kleokarpa

SYN CHARIKLESA (GOŚĆ), młodzieniec ateński

WÓDZ PARTENIANÓW

PIERWSZA NIEWOLNICA Kleokarpa

DRUGA NIEWOLNICA tegoż

TRZECIA NIEWOLNICA tegoż

DAIM, biegacz spartański

STARZEC-CIEMNY, weteran spartański

HIEROPLIT, jego syn, wojownik spartański

CHŁOPIEC spartański (Primus)

EFOR PIERWSZY spartański

EFOR DRUGI spartański

WOŹNY spartański

CENZOR spartański

CHÓRY ATEŃSKIE: Prawy i Lewy

CHÓRY SPARTAŃSKIE: Partenianów, Chłopiąt, Kapłanów,
Polemarków, Senatu, Równych, Królów Senatu

Rzecz dzieje się w Atenach i w Sparcie
w VII w. przed Chrystusem, w czasie Drugiej Wojny Messeńskiej.]

[Brak początku: pięciu kart oraz górnej połowy karty (stronica nieparzysta), na której

zaczyna się tekst tragedii.]

[OMEG]

[Melchior!... miałożby i *....] że słyszę z jednej i drugiej strony coś jakoby litanię przełamywaną wyciem?...

Coś, jakoby niesionej broni w marszu szczęki?...
Głowa mi cięży - spocznę...

Przylega.
[MALCHER
wstępuje na wyżynę ruin i spogląda dokoła

Od strony tamtej idą, panie, idą jakoby]

[Brak górnej polowy karty (stronica parzysta).]

WÓDZ

odwracając się do falangi i uderzając mieczem w próżnię

Jeszcze raz żelaza poświstem - jeszcze raz płazem – lacedemońskie odepchnijmy powietrze...

Wgarnąć całego nie mogę pod krótki miecz mój - a ty?... a ów?...

PIERWSZY Z SZEREGU
dając cios

Zwichnie mi się rękojeść, albo ten prąd dobieży w przysionek domu rodzinnego.

WÓDZ

I jeżeli się zatlila gdzie belka, rozdmucha pożar...

PIERWSZY

Bo nie było tam Ojców!... jedno byli pastuchy stada bawołów...

*

A Ojcowie nasi nie mieli żon...

*

Kiedy im już zabrakło na hekatombę krwi, kiedy wyszczerbiły się falangi pod messeńskimi kosami, wtedy odstawili żołdaków do owdowiałych łożnic w Ojczyźnie ich...

*

I porywała się ta i owa niewiasta, lecąc do bram na spotkanie posła z pola bitwy.

Ten wiatru poświst, wyrzucony popchnięciem miecza - ten prąd powietrza niechaj szuka matki Spartanki i wygwizdnie w jej siwiźnie słowa przekleństwa.

WSZYSCY

Bo żaden z nas matki nie miał, i nie miał ojca, i żaden z nas nie miał Ojczyzny!...

WÓDZ

Bo my nie Spartiaty, ani lacedemońskie męże - my Partenianie!

I pójdziemy, gdzie granit odpycha morze, i odepchniemy morze stu wiosłami, i odepchniemy ramieniem zmorę wspomnień, bo zahartowano nas pierwej pieluch, a potrafimy znieść wszystko - prócz tej Ojczyzny!...

WSZYSCY

Bo żaden z nas matki nie miał i nie miał ojca - i żaden z nas nigdy Ojczyzny nie miał.

Przechodzą.
MALCHER

Wypróbowali, panie, szabel, wypróbowali... ale co rzekli między sobą? - nie rozumiem - jedno myślę, że tędzy ludzie - - i coś, razem, podobni do owego etranżerskiego-legionu, który w Algierii widzieliśmy...

OMEG
porywając go za ramię

Chłopca z końmi wołaj mi wraz - uchodźmy!

Omeg i Malcher uchodzą w stronę lewą, gdy od prawej wstępuje Chór-Ateński, a następnie we dwa półkręgi rozłamuje się.
* *

*

[I]

CHÓR PRAWY

W człowieka życiu są chwile próżne - chwile czcze. Ale w żywocie prawdy chwil takowych nie ma, jedno jest ciąg. Dlatego Chór-ateński wciąż się wiedzie, jako nieustannie czujny Areopag.

Kto nie rozmawiał z nim ? kto z nim nie rozmawiał... Ale on sam rozmawia ustawnie z prawdy rytmem.

Zachwycił się on raz o pierworządny ton harmonii, który przewodniczy światom, i najnieprzerwaniej kołuje odtąd jak planeta.

Czy widziałeś, ażeby się kiedykolwiek uniósł albo zaśmiał... albo żeby przesyt i znudzenie znalazły się na równej drodze jego? Zaiste, takowego męża nigdy nie było... a wszelako: ateński-chór takim jest.

LEWY

Dlatego: że w życiu męża są chwile próżne, chwile czcze, lecz w prawdy żywocie chwil takowych nie było nigdy.

EPOD

Błogosławione jest światło i nie bywa złorzeczonym cień, ale kto zguby poszukuje, temu jedno i drugie dopiero za znalezieniem przedmiotu sprawuje radość.

CHÓR

Oto - widzę - zbliża się mąż Ateńczyk i poziera dokoła niespokojnie, jakoby, na tym kraju ziemi Rzeczypospolitej tam i sam wzdłuż stąpając, w dwie zarazem poglądać przyszedł ojczyzny.

LAON

Onego dnia, dawnego, kiedy, wyrostkiem ledwo będąc, rzuciłem się ze skołatanej nawy za tonącym człowiekiem, azali rozważyłem w sobie pierwej, iż ocalę dla siebie Ojca i obywatelstwo, i Ojczyznę? - - Podobnie i dziś, tegoż samego siebie poznaję w sobie, albo Boską toż-samość nieustannej nad sierotą opieki!

Jako bowiem, dnia po wszystkie pamiętnego, podołałem był wydźwignąć z toni morskiej sędziwą osobę Kleokarpa, któż wie? azali na próżno wiarę dałem pozorom i wieściom... i czyli nie zbyt płocho się porwałem, ażeby ukrywane wycieczki Eginei aż tu dośledzać!

CHÓR PRAWY

Powiadają mędrcowie wschodni, że na krańcach przestrzeni nieustannie wrzące jest ogromne koło wichrów i ciał, i duchów.

LEWY

Nieustannie parte i okręcane światów pochodem.

PRAWY

Tak samo i na wybrzeżach świata tego nagromadzają się mroki, przez które niejeden duch przechodził bohaterski.

LEWY

A widnokrąg myśli człowieka zaokrąglony jest milczeniem i melancholią.

EPOD

Na kraju tych dwóch Ojczyzn, o! obywatelu ateński - wśród ruiny tej, której dwa ościenne ludy nie śmiały podnieść z upadku i która przeto legła dwakroć głębiej, iż środków i sił miała dwakroć - - o! obywatelu ateński - tu ? - kogo przychodzisz szukać i jaka cię utrapiła niespokojność ?...

LAON

Pogodnie jest lśniący hełm Minerwy, a słowa umiejętnego męża nie są porywcze. I tragiczne także umysły chórów, przechadzając się po krańcach sceny żywota, łacniej mogą o burzach mówić i wyrokować o nawałnicy morskiej, kształtne podnosząc z piasku muszle niżeli ów widziany z dalekości pod walącym się masztem sternik. - On się wydawa im tak drobny, jak odłamek koralu, który na morskim brzegu tam i owdzie zarył się w piasek...

CHÓR

Człowieku! który wyziewem niewolniczej azjackiej przypowieści obejmasz jasną prawdy rdzeń, a który masz gest i postawę, i ubiór obywatela ateńskiego, nie o-powiadaj, jeno powiedz.

LAON

Metek nie jestem, i podobno że nieco więcej niż izotel, a prostatem mym człowiek areopagita, któremu uratować życie dały mi bogi. Urodziłem się pono na dalekich brzegach Fenicji, a odrodziłem się na pianach fali morskiej - mężem uczyniła mię galera czarna z czerwonym żaglem, a obywatelem lud ateński na progach przysionku Tezeusza.

Areopagita Kleokarp jest mi ojcem wedle sprawiedliwości...

Sprawiedliwość od Boga-bogów idzie.

Kleokarpa pierścień na palcu moim nosząc, nie przyozdobiłem się świecidłem zewnątrz ponętnym. Są albowiem burze i nawałnice nie tylko owe, które widujemy z dachów w odległości, ale i te, co samychże przysionków kolumnami wstrząsać umieją.

Oto, szlachetnego Kleokarpa dostojna córka od niektórych dni znika z domostwa i powiadają języki niewstrzymane, że chadza według poszeptów Tyrteusza, odkąd tego poetę wielka wyrocznia podała głosowi ludu ateńskiego, a Ateny go stawią na czele zastępów lacedemońskich.

CHÓR PRAWY

Jako wspaniała jest demokratyczna ateńskiego ludu swoboda... jako wspaniała!... Ale prądy głosu ogólnego zdradliwymi bywają i bystrymi falami swymi łatwo mogą grochowe ziarnka unosić. Dlatego nieuzasadniona często wieść tym skorzej porywaną jest, im lżejsza.

LEWY

Dlatego w rzeczach treści boskiej do cichego ty raczej Areopagu o nocy idź. - A jako jest niebieski obszar firmamentu w całym majestacie wszyst kich gwiazd, tak wypogódź pierwej w piersiach twoich wszelkie uczucie - i niech się tak wygwiaździ każda twa myśl i słowo jedno po drugim.

CHÓR PRAWY

Ku temu-to salamiński Solon utwierdzić podążył starożytne Areopagu kolumny: ażeby tam, gdzie samodzierżstwo ludowego-głosu nie jest bynajmniej tamowane, miarkowało się w sobie na kształt morza, dośrodkując do głębi i okrywając się z nadwierzcha lekkimi piany.

Areopagu ciche koło, pod gwiazdami zasiadające w nocy, głębią jest - a pluskającymi tęczami z wierzchu są uliczne wrzawy i wieści płoche, i szumiąca w słońcu popularność.

LEWY

Przecież daleko łatwiej jest posłyszeć otrzymane ze Sparty wiadomości, jeżeli kto je pierwszą ręką miał, niżeli od środka ziemi, z samych Delf, wygłoszone słowa Apollina umieć odgadnąć, albo umiejętnie odgadnione powtórzyć zdrowo.

EPOD

Przeto, o! ateński obywatelu, wiedz, iż dlatego właśnie Chór spotykasz, który tu po słowa prawdy przyszedł, aby mu nadlatywały stąd i zowąd. Jako kiedy, poszukiwając ziemi środka, Jupiter rzucił orłami dwoma od zachodu i wschodu niebios, ażeby się nad okopami Delf spotkały.

LAON

O! stugębna wieści: któż cię nauczył okradać bogi z prawd, a ludzi z serca i otuchy, by nie narodzoną jeszcze przyszłość na szwank narazić? Podobna Molochowi Ammonitów, którego brązowy posąg w dziecinnych snach moich mię utrapiał, przeciągając rozpalone do czerwoności ręce swoje w mrokach północnych nad trzcinowym sieroty łożem.

Ale oto spostrzegam w dali męża, którego po chyżości samej łatwo poznać, że lacedemońskim jest biegaczem: widzę, jako, utykając przed się ostrzem kostura, przerzuca się i toczy po pagórkach, niby rozigrane koźlę młode... Ten, zapewne z wiarogodnym wysłany będąc słowem, albo i z nakreślonymi
ręką pewną znaki, podąża... podąża... i już jest wcale bliski.

EPOD

Stało się więc, iż odpowiedzią Chóru jest objęcie w siebie i tego głosu, który zapytywał go przed chwilą i który nieledwie że popędliwie mu zaprzeczał. Podobnych temu prawdy zwycięstw daleko więcej bywa niźli piasku atomów na wargach morskich!

Laon przechodzi ku głębi sceny, gdzie pod kolumnami dwoma spotyka się Chór prawy z Chórem lewym i od czasu do czasu wiąże Epod. - Laon nieco bliżej przodka sceny, przed miejscem właściwym Epodowi, wstrzymuje się.

Daim po ostatnim skoku swoim odmienia krok i wchodzi z szczególną starannością.

CHÓR PRAWY

Ten sam, co ledwo chwila temu jako rozigrane gził się koźlę... ten sam zbliża się kroki kapłańskimi...

LEWY

Wedle Likurgowego testamentu, z którego tyle im zostało wokoło nich, iż układnie ruszać umieją członkami ciała...

EPOD

Zaprawdę - człowiek odpowiada całym sobą pierwej, niżeli folgę dawa słowom.

CHÓR

Nie ku czemu innemu Ateński-chór pogodnie się okręca w rytmie planet.

LAON

Mężu spartański! jeżeli biegaczem jesteś, wygłoś nakazaną tobie z góry powieść, a jeżeli, co większa, masz tablice porozumiewalnymi znakami zewnątrz jasne, tedy, zapytuję, czyim rękom i oczom i czyjej są przeznaczone umiejętności?

DAIM

Słowem pierwszym od Sparty: „Zwyciężyć albo zginąć!"
A lacedemońskim pytaniem te drugie słowa: „Gdzie wódz?"
A trzecią likaońską przypowieścią, iż każdy z żelaznym mieczem swoim stoi jak wryty.

Okrągłe puklerze, i torby chleba, i powózek smarowne koła w oczekiwaniu drżą.

Sto świń dzikich a tucznych mają kapłani, kiedy zechcą, i trzymają ogień w pogotowiu, siedząc a myśląc.

Ale Równi wysłali gońce i biegacze, jako ja jestem, i nauczyli ich na pamięć wszystkiej powieści, którą rzekłem, ażeby o wyczekiwanym wodzu dostać języka.

A teraz: trwać mam tu, aż mi kto powie, co? na powrót godzi się odnieść - bo zaprawdę że już i lakońskich brakuje słów, tak bardzo wiele powiedziawszy!...

CHÓR LEWY

Ci ludzie narodowy zatracą język przez wyskok sił...

PRAWY

Jak stracili już jedno pokolenie samowolną banicją Partenianów...

EPOD

Nie powiedziałeś zbyt wiele, mężu spartański, jeżeli daleko więcej w zamian wyglądasz. - Naucz przeto uczciwie pytających o tym wszystkim, cokolwiek w tak przeważnej chwili wiedzieć należy.

DAIM

Niewolnikiem będąc, o! obywatele, nauczony jestem zwłaszcza trwać i milczeć.

LAON

Wszelako, ateński niewolnik swojemu jedynie panu powolnym bywa, mianując się równym poza domem każdej osobie. Zaś inaczej jest aż dotychmiast z powolnością ludu spartańskiego - i dlatego ja ci nakazuję: mów, co wiesz.

CHÓR

Ten się sprawił, zaiste, jako Rzeczpospolitej obywatel trzeźwy i czujny - używając prawa, które mu dano, ani je w niepożyteczności zatrzymując... Biegaczu spartański! tobie nakazujemy: mów, co wiesz.

Chwila milczenia.

LAON

Mów, co Równi trzymają między sobą?...

DAIM

„Zwyciężyć - lub zginąć!"

LAON

A lud?... co trzyma?

DAIM

„Zginąć - lub zwyciężyć!"

Chwila milczenia z obu stron, jakoby rozważając powolnie Daima odpowiedź.
*********************************

CHÓR

Zaiste, chrobra jest w prostocie swojej lakońskiego języka siła i treść!...
Zaiste, chrobra!... ale rozliczniejsze są daleko obyczaje ludów na świecie, i wygłosy, i powiedzenia im właściwe. Dlatego Ateńczyk wszystkie piękna każdego narzecza woli objąć, albowiem świątyni nikt nie stawia z jednej kolumny.

LAON
do Daima

Jeżeli przeto pomiędzy Równych okrzykiem a okrzykiem ludu jest różnica... tedy, w całej Lakonii, widzę, iż takiego nie ma męża, który by tymczasowo ponieść umiał trudy Harmosta ?!...

DAIM
z niejakim oburzeniem

Hierop1it dzielny trwa!

CHÓR

Obywatel nazwiskiem Hieroplit kto jest?...

LAON

Kto jest człowiek nazwiska nieznanego?

DAIM
nieco poruszony

Od Lakońskiego-golfu do Zatoki-Korynckiej cały świat o Hieroplicie wie, że dzielny jest.

A kto więcej rózgami był okładan? - niechaj stanie...

A kto świsnął z ołtarzy więcej bułek i z kolegami w równi się dzieląc zjadł? - niech mi zaprzeczy.

Azali messeńskie dziewczyny nie szalały, kiedy nad granicą kozy pasł?...

Azali nie płynął aż do Krety, gdzie bywa mądrość?...

„Hieroplit!" kto zakrzyknął, kupę powiedział... i takowy odpocząć sobie może jak w święto wół.

CHÓR

Osobo lakońska! czy nic więcej o pospolitej rzeczy spartańskiej nauczyć nie masz ?

DAIM

Górą Hieroplit - górą!

Zginąć, albo zwyciężyć - -

CHÓR PRAWY

Zaledwo że z Focydy powiał wiatr i jeszcze nikt słowa wyraźnego wyroczni nie zna. - Cóż się godzi mężowi temu odrzec i jakiej powieści się nauczy zmordowany Lakończyk krótką rozmową?

LEWY

Dla wyrozumiewających wyrocznia dawa myśl - dla gwałtownych i krzepkich - nagi ukaz... a oczekiwanie dla pierwszych niewyraźnym tylko prologiem bywa.

EPOD

Spartański biegaczu! w dni niewiele naznaczony przez bogów Harmost do Lacedemony zdąży. Ateny podejmą imię jego rękoma swymi z kolan bogów, ale czyli przez pogodne błonia Arkadii ? - albo czyli po gruzach tych przechodzić będzie?... czyli może wioseł pięćdziesiąt poniesie go brzegami Cyklad do Likaońskiej Zatoki?... tego ani wiedzieć dotąd niepodobna... ani wiedzieć się godzi w wigilię wojny...

DAIM

Niewolnikiem będąc, o! obywatele, nauczony jestem zwłaszcza trwać i milczeć.

LAON

Synem przygotowanej do walk będąc Ojczyzny, umiejętnie czuwaj w roztropności.

II

Opodal jednej z bram ateńskich - uprzedni dziedziniec letniego domostwa Kleokarpa - po dwu stronach laurowe chodniki i marmurowe lawy - przed jedną z ław krosna i co do tej roboty się należy - czas nad-wieczorny.
Dorilla chwilę pogląda dookoła - Egiriea wchodzi z głębi sceny.

EGINEA
wchodząc

O! jakże szybko ubiega czas, Dorillo, gdy użycie jego, na przemiany, od nas i nie od nas znów zależy.

DORILLA

Ale kto oczekuje zarazem Ojca, pana domu, siostry i przybranego brata, ten zależy we wszystkim nie od siebie...

EGINEA
zbliżając się do krosen

Poglądam na ostatni ścieg mej igły...

DORILLA

Czy? ażeby przypomnieć sobie ciąg rozmowy, którą nagle przerwawszy opuściłaś była progi domowe na tyle czasu!...

EGINEA

Dlatego przypatruję się, o! siostro: którą z barw wypija skorzej słońce? jeżeli kto pozostawi krosna cudze na powietrzu odkrytym przez tak długo...

DORILLA

Nie sądź, Eginej! że tę niską wymyśliła przeciwko tobie psotę mało cię kochająca siostra - ale ta, która została domu panią w nieobecności trojga osób... sama... rozkazała, ażeby krosna tak pozostały...

Niechby z Areopagu wracający Ojciec i Pan, przechodząc, zobaczył pustą ławę i porozrzucane włókna, a na zapytanie jego, z władzą rzeczone, odpowiedziałby sługa ogrodowy albo która z niewolnic - nie Dorilla!

EGINEA

Któryż Areopagita kapłanów nie zna i nie wie, jakie się obchody przygotowują na dni świąt? - albo który, przez Pnyx przechodząc, nie spotyka mistrzów chóralnych, ażeby miał nie przywieść sobie na myśl, ile prób rabiają córki ateńskie, zwłaszcza jeżeli mają być nowe hymny w użyciu?...

DORILLA

półgłosem

Przez poetów pisane nowych...

EGINEA

...zwłaszcza jeśli być mają nowe hymny i jeżeli córka Areopagity jest koryfeą, odpowiadającą za cały jeden chór.

DORILLA

Zapewne, że o tak świętych pracach zwykło się (jak mówisz) wcześnie rozmyślać, nie zaś w jednej chwili... nagle...

EGINEA

Przypomniałam sobie sen, Dorillo!...

DORILLA

A!... i wytłumaczonoż go pomyślnie?... A!... i musiało być dzisiaj dość ciekawych w wilgotnym przysionku Fobetora?...

PIERWSZA NIEWOLNICA

wbiegając

Ogrodowy sługa postrzegł Pana i Ojca już pod modrzewiem wielkim, gdzie rozchodzą się miedziane-drogi...

DRUGA NIEWOLNICA

Sługa ogrodowy dawno już postrzegł Pana i Ojca pod wielkim modrzewiem - łaziennik ma polecenie zgotować kąpiel.

TRZECIA NIEWOLNICA

Pan i Ojciec postawił nogę na ziemi swojej - bliski jest...

DORILLA

Opowiesz mi twój sen, koniecznie! twój sen mi opowiesz...

EGINEA

Opowiem ci, gołąbko moja...

Siada do krosna.

Kleokarp wchodzi głębią sceny - poprzedzają go niewolnicy - pogląda maleńką chwilę na córki swoje i daje im znak ręką, aby na miejscach pozostały, przechodząc jak człowiek znacznie znużony.

KLEOKARP
z błogim uśmiechem

Zaiste, że nie egipskiego to przysionek domu - gdzie mężowie w zaściankach niewieścimi zajęci są sprawami, a ruchawość i język kobiet rozlegają się naokoło...

Przechodzi ku stronie, gdzie bieleją kolumny przysionku.
DORILLA
na stronie

I oto jeszcze pochwalona!... i pochwalona jeszcze...

Do Eginei

Widzę, o! siostro, że służyłaś dziś bogom.

EGINEA
powoli krosna swe zwijając

I że w imieniu twoim zawiesiłam wieniec róż białych, gdzie płoną same.
Pierwsza Niewolnica zbliża się z poleceniem do Dorilli

DORILLA
wstając z miejsca swego, do Eginei

Dzięki tobie - gołąbko moja... przygotować Ojcu łoże pośpieszam.

EGINEA

Ile razy go widzę, gdy po areopagowym wraca czuwaniu, zdaje mi się, że bielmo księżycowe uniósł na świętych włosach swoich i że gwiazdy zaciekły mu w źrenice... siostro - niech ja Ojcu zgófciłję łoże!

DORILLA

Dziś - służyłaś już bogom.

Uchodzi.

EGINEA

poglądając za uchodzącą siostrą

Córkom bogów! - - Jupiterowym córkom, które zaręczają natchnienia dla Poetów -

Pytanie jest, azali więcej i bliżej bogom służy powolne i proste serce niewiastki cichej, krzątającej się w obrębie ścian domowych?... czyli raczej, kto całą swą postacią w naznaczone z góry wyroki wchodzi – i wchodząc...
i wejść mając... i usiłując wejść... i cofnąć się nie mogąc... i cofnąć się targając... drży?!...

Z głębi chodników laurowych upada kamyk, obwinięty w różdżkę pełną kwiatu granatowego.

EGINEA

podnosi kwiat i, podbiegając ku cieniom laurów

Kroku jednego naprzód!... czy nie mówiłam, że najwcześniej o pierwszej gwiaździe...

TYRTEJ
z głębi cieniów

Zdawało mi się, że wznijdzie, skoro tu wejdę, i że wystąpi na niebiosa, kiedy ją wskażę palcem...

EGINEA
groźnie

Jeśli jeden krok zrobisz naprzód!... to... to: nie o pierwszej gwiaździe, ale o siedemdziesiątej siódmej...

TYRTEJ
znikając w cieniach drzew

O całej Drodze Mlecznej...

PIERWSZA NIEWOLNICA

Domu waszego syn - Laon, brat wasz - niewolnikowi konia oddał i ma się ku wam.

EGINEA
wskazując krosna

Myślę, że Pan i Ojciec wieczerzać zechce małą chwilę, niżeli upadną pierwsze mroki...

Niewolnica Pierwsza i inne dwie krzątać się poczynają około zestawienia siedzeń i przy- borów potrzebnych do wieczerzy.

LAON
wchodząc

Widzę, że bliźnięcy twojemu kwiat granatu mimowolnie uszczknąłem - może nawet z tegoż samego krzewu? - może z tejże samej nawet gałęzi?... skąd? wzięłaś twój, dostojna siostro!

EGINEA
zapinając kwiat w warkocze

Służy mi jako wzorzec w drobnej robocie niewieściej i nieledwie że wyrasta tu przed krosnami - a twój ? - o! dostojny bracie... twój niech spocznie w bujnych włosach Dorilli, ażeby obie siostry w równym były ubraniu...

Nie przerywając słów, umyślnie

...wszelako nie nawykaj opuszczać sióstr, wszelako nie opuszczaj gołąbki naszej Dorilli na tak długo...

DORILLA

od strony przysionku, gdzie przewodniczy zastawiającym wieczerzę

Laon!...

EGINEA

Podaj nieco skroń twoich - on chce, ażebyś upięła we włosy kwiat, który przyniósł...

Kleokarp od przysionku zbliża się wolnym krokiem ku przygotowanemu wieczernikowi, a spostrzegłszy Laona, daje mu uprzejmy znak swą ręką - -po czym na przysłanej ławie się układa. Laon i niewiasty zbliżają się.

LAON

Żeby cię oglądać spoczywającym, o! Parne i Ojcze mój, nie wiem, skąd potrafiłbym lub chciałbym zdążyć - ale mi powiedziano na Pnyx (o czym i sam mógłbym był się domyśleć), jak dalece miały być ważnymi Areopagowe zagajenia nocy ostatniej (jeżeli takowe innymi były kiedykolwiek!).

Przeto, ażeby myślom twoim i upodobaniom nie być dalekim, przyjąłem wdzięcznie zawezwanie przełożonych nad robotami portowymi Mężów, którym uprzejma należy się powolność, i ludzi rzemiosła, w którym, powiedzieć mógłbym, iż do bezużytecznych nie liczę się. A jako jest zupełny we wszystkiej okrągłości swojej orzech świeży, kiedy, ciężką odtrąciwszy z siebie zieleń, wytoczy się sam, złoty i dojrzały - tak udatnie skończoną spuszczaliśmy koryncką galerę nową na pełne morze, czego się ani bez libacji wstępnych, ani bez przygodnej wycieczki czynić nie zwykło.

KLEOKARP

Nie na próżno!... nie na próżno powtarzać zwykłem, o! Laonie, że Jowiszówna-wielka, glaukimi na Ateńczyków poglądając oczyma, przypomina im błękitne obszary mórz.

Niech narody-wyrostki ufają raczej w krzemiennej sile ramion, a ich szybkość i zwrotność niechaj od jeleni bierze przykład i stanie się uradowaniem klaszczących widzów lub tych, którzy wydzielają płacę w czas igrzysk... Lecz obywatel dojrzały, lecz umysł wolny, wyręcza elementem dziką-siłę - i on w jej rozhukaniu nie pokłada dobra publicznego...

Cóż? zaiste, podobniejszego do rzeczy boskich nad gwiaździarską ową umiejętność, której słodki nasz Tales przewodniczy - mąż, którego badaniom zarzucają wszelako płonność!...

EGINEA

We wszystkim niżsi - Ojcze! - niżsi od służebnej kucharki mędrca...

DORILLA

...Która przynajmniej była mu użyteczną w prostocie swojej...

KLEOKARP
dalej do Laona

...Powiedzieć by można, że jeżeli nauczony w niebieskich rzeczach człowiek powraca wejrzenia swe ku ziemi, tedy wraz obejmuje nad elementy rząd i o tyle zbywa się siły dzikiej, ile potęgą morza się wyręczył – elementu, który nie więcej i nie pierwej człowiekowi podlega, jedno jak prędko i o ile umysł jego zapatrzył się w niebiosa.

EGINEA
poglądając wzgórę

Jako kwiat na wysokości rośliny swojej, tak mi się wydawać zwykły gwiazdy, iż są kwiatem wysokości świata tego...

...Dosyć jeszcze czasu, nim pierwsza wznijdzie!

DORILLA
poglądając niżej

Oto wchodzącego śpiesznie gościa spostrzegam...

LAON

Poznaję gładkiego syna Chariklesa!...

GOŚĆ

zbliża się krokiem zadyszanym i odzywa gwałtownie naraz do wszystkich osób

Żaden koreb! - żaden koreb... najzawołańszy żaden jeździec tyle i w tak krótkim czasie nie przewiał pyłu, ile go dziś rzuciły wokoło miasta tesalskie kopyta konia mojego...

Spostrzegając obecność starca

Trzeciego Areopagity czcigodny dom nawiedzam...

Zajmując wskazane miejsce i ciągnąc rzecz, niekiedy wielkim zadyszaniem przerywaną

Odkąd już tajemnicy nie ma bynajmniej, a wieść stała się prawdą...

Hamując się na chwilę obecnością Areopagity

Ile - że żadnej już nie ma tajemnicy: podążyć jeszcze chcę opodal, choćby na chwil niewiele, do rodziny czcigodnego Pentekontarka, gdzie czuwanie przeciąga się w noc późną.

W różnych miejscach, dopiero się z ust moich i ode mnie się pierwszego dowiedziano nieodmiennej a dziwnej prawdy o szczególnym Tyrtej a przeznaczeniu...

Laon, z oznaką lekką wstrętu, obraca się do Areopagity i pogląda na lica niewiast.

...Niewiele jeszcze temu dni, pomnę jak dziś, kiedy na rzecz małych--bakanalii napisałem był ów wiersz (dla którego jednogłośnie pogardzono Tyrteja rymem). Któż ? wtedy w całym mieście byłby się poważył dopuścić, choćby jak coś najoddaleniej prawdopodobnego, że ten właśnie, że ten
nieledwie wyświstany rymotwórca w Apollinowym stanie wieńcu na progach wielkiego Tezeusza!

KLEOKARP
z półuśmiechem

Ta więc tylko już jedna zostanie tajemnica: ile? oczekiwać było trzeba na dzień białym kamykiem naznaczony, ażeby rym Wyroczni, nadeszły z Delf, we właściwej jasności dał się odczytać...

Kleokarp daje znak niewiastom, ażeby się od męskiej rozmowy oddaliły - Eginej i Dorilla ujmują się za ręce i powoli odchodzą w cienie laurów...

GOŚĆ

jak od początku, mówi bez uwagi na obecnych

Niezbyt jeszcze dawno, i tu, opodal, przed domostwem czcigodnego Pentekontarka - pomnę jak dziś - któż nie mówił o chromym Tyrteuszu, że jest „kulawy"? - któż go i „jednookim" nie nazywał mową człowieczą? Dziś, kiedy stu jazdy spartańskiej z koni zsiadło i zatknęło długie swoje włócznie przed świątynią wielkiej Minerwy - kiedy lud ruszył od Pnyx patrzyć na opienione konie, na chlamidy czerwone i na milczące postacie mężów brązowych... Dziś, kiedy powoli wchodził Tyrtej na marmurowe stopnie, a chór stał pod rzędem kolumn, sam do kolumn podobny... Dziś - zauważono, że nie jest bez osobnego wdzięku kolebanie się w chodzie szczęśliwego bogów ulubieńca! Że podobną ochwiejność kroku mają męże nawykli do panowania falom morskim lub nieskorzy do ubiegania się o rzeczy, które powinne są ich czekać. Dziś, zaprawdę, dopiero spostrzeżono, o ile i samo nawet przyćmienie oka lewego znamionuje wzrok rzutny i trafnie do u-celania uzdolniony... Dziś... stał się głos bogów głosem ludu...

Niech żyje Harmost! — słyszę rżenie konia mojego...

Podnosi się i nieledwie bez pożegnalnego znaku odchodzi, sam w sobie zadumany.

KLEOKARP

Mniemań ludu niestałość i sądzenia jego do fal podobne morskich zaledwo by powinny niepokoić tych, którym się przedstawują elementa w postaci ich zewnętrznej, nie w zawiadującym nimi prawie. - Ale zawiść, miotając sercem człowieka, nie dozwala dostąpić myśli tam, gdzie ostatecznie-pierwsza prawda przebywa i każdemu, co dobiegł jej, wydziela sił we dwakroć tyle, ile na dobieganiu z-użył.

Zniechęceni niesprawiedliwością współczesnych są podobni do człowieka woźnicy, który by, zapatrywając się na koło nieustannie okręcające się tam i na powrót, zwątpił o podobieństwie iścia naprzód - zaś ludzie zawiścią udręczeni poglądają jedynie obok siebie i mocni są tylko o tyle postępować, ile mają współzawodników przed oczyma... Ci i tamci pracować się zdają, ażeby panowanie elementów nad prawdami wstecz bogom i cnocie uzasadnić, a boleść ich wewnętrzna z tego pochodzi, iż, nie wiedząc, że przeciwko sobie samym działać pragną, cierpią, iż działać nie są w możności.

Kleokarp z wolna się podnosi i opierając ramię na Laonie ma się ku przysionkowi.

Czy i ty, o! Laonie, poczuwałeś omacną chwilę zawiści za dowiedzeniem się o szczególnym Tyrteja losie?...

LAON

Podpierając ramię twe, o! Panie, brakuje mi tylko jednej rzeczy, ażeby
zupełnie być szczęśliwym - - Ojcze!...

KLEOKARP

Laonie - synu - mów...

LAON

Ramię twoje, Ojcze! podpierając... chciałbym być bliższym tobie... krwią...

KLEOKARP

Sióstr masz dwie...

LAON

Sióstr dwie...

KLEOKARP

Czy nie obie zarówno bratem cię zowią?

…..............................................................................................

Zachodzą w przysionek domu - Dorilla występuje pierwsza z cieniu laurów, a drugą
stroną niewolnice, którym owa w zwijaniu wieczerzy przewodniczy.

DORILLA

Siostro Egineo! patrz, jako w czarze, której nie dopił Laon, odbijają się i szklą wczesne gwiazdy!...

EGINEA
obłędnie

Wypij je, siostro moja - - - zdaje mi się, że słyszę rżenie koni...

DORILLA

To nadobny syn Chariklesa obiega miasto, prędszy nad wieść.

EGINEA

zatrzymując się przed domostwem

Rada bym doczekać się dziś śpiewu-słowików...

DORILLA

Nie pozwolę ci, jeżeli mi nie opowiesz snu twojego.

EGINEA

Nie opowiem ci snu mojego, jeśli mi pierw wysłuchać nie dasz, co słowiki o swych snach powiadają.

DORILLA
wchodząc w przysionek

Pomięsza ci się w główce twojej, i będziesz mi opowiadać potem rzeczy słowicze.

III

Inna część ogrodów Kleokarpa. - Noc.

EGINEA

Zdawało mi się, że upadł kwiat granatu, ale to, widzę, upadł suchy liść...

Wydawało mi się, że gwiazda przeleciała zniecierpliwiona, ale to tylko świecący przemknął robaczek.

To, co jest na niebiosach, wydaje mi się jaśniejącym w przygodach rzeczy poziomych, gdy poziome odnosi się przed oczyma moimi na niebiosa. Ziemia i eter!... odcofnęłyż się ode mnie? czyli mię ogarniają wirem nieznanego szału?...

Teraz - teraz - - sobie samej, niestety! ufać przestawam: potrąciłam-że kamyk okrągły stopą niepewną i drżącą?...

Garnąc ręką ku ziemi

Ale owo i kwiatu pąk wilgotny - owo i uskrzydlający mię dreszcz, co przenika zupełnie całość istoty, tętniąc silnie, rączo i równo, jakby odpowiadał z wnętrza człowieka akordowi rozbrzmiewającemu na niebiesiech...

W rytmie cała się czuję, i oto już nie będę więcej omylona... to... on!

TYRTEJ

Zatrzymałaś mi dziś bicie serca dla upadku kamienia na ścieżki twoje, a wydało ci się grubiaństwem wszechprawo świata - - Herkules boski byłżeby w sile docisnąć kwiatem wątłym na odległość tak wielką?...

Niewiasto czarująca! kamyk ten w kwiecie uwikłany?... to tajemnica święta rzeczywistości... to właśnie że jeden z najdroższych twojej płci klejnotów... to świat wasz... i to cię tylko obraziło!... Zaiste, potrąciłaś
się o świat-cały gniewem twoim -

Po chwili

„Tak jesteście wy wszystkie!" - zwykłem był kiedyś mawiać, bluźnić; dzisiaj mówię: „Tak ty na jedną chwilkę-chwili bywasz..."

Tak bywasz - mówię - i Ty...

EGINEA

Więc dlatego? - o! Tyrte - omyliłam siostrę i dałam się sędziwemu Ojcu omylić, aby pierwszym spotkania naszego słowem było nieporozumienie i tęsknota do wyrzutu podobna. Dlaczegóż serce, oczekując, nie oczekuje nigdy według kształtu, w jakim rzeczy po sobie następują i zdarzają się?

TYRTEJ

To jest jeszcze owe ziarno kamyka, objęte purpurą granatowego kwiatu i nadające całości wagę konieczną...

Kwiat skoro na zamierzone upadnie miejsce, odtoczy się wraz kamyk okrągły...

A któryż go przechodzień nazajutrz pozna, lub z twardego czoła jego wyczytać potrafi, co? ten kamień spokojny poczynał w nocy -

EGINEA

Idziesz za myślą twoją, Tyrte - ja, tu, za sercem przyszłam.

TYRTEJ
podając jej rękę i ramię

Nie zbłądziłaś.

EGINEA

Oto mi powiedz raczej ty, co? poczynałeś w dniu ubiegłym...

TYRTEJ

Dawałem życie, by wziąść żywot, a odbierałem co?...

Poglądałem na oblicza żółte zazdrością i musiałem przeto odgadywać wartość całości społeczeństwa, a tę odgadywać musząc, przynaglony byłem widzieć przyszłość... a przyszłość pojmując, wyniszczały mię smutki, i myśliłem, żeby też coś robić, o co by mię pod wieczór słodki głos zapytał: „Co? dziś robiłeś..."

I urwałem amarantowy pąk granatu - i oplątałem weń kamyk okrągły - i podniosłem ramię moje, patrząc w niebiosa, a zdawało mi się, że wybłysła gwiazda z eteru... I rzuciłem kamykiem w mirtowe przed-domie Eginei, popełniając nie znane dotąd grubiaństwo: samej ciężkości ciał dotkliwych!

To robiłem... i sporo innych rzeczy, ale wszystkie są smętne! - albowiem oblicze wielkie całych Aten, po pierwszy raz się ku mnie obróciwszy, po raz się ostatni obróciło...

Żegnać? mam - witać nigdy nie dano mi swobody, a jednakowoż wszystko, i co krok, witać - witać - muszę... U każdej z bram trzynastu mogę być pewnym naprzód, że napotkam znajomości trzynaście, które
mię dziś poufnym raczą uśmiechem...

Przy Ceramice wstrzymuje jeździec konia swego i, zeskakując lekko, pochyla się w objęcia moje: „Boski! miły! Tyrteju..." - to Chariklesa syn (który mi urągał mało dni temu)...

W cieniach kolumn Victorii stoją zacne matrony i córy ich - ta i owa rzuca mi różę białą, zapominając, do ila jest trudno kwiaty podejmać, skoro się kulawym przyszło na świat...

(Dni temu niewiele tak dobitnie piętnowały one moją ułomność!...)

Przed Prytane uderza mię w ramię mąż sędziwy, z wielkim pocztem idący (a którego że na życiu nie widziałem): nic nie rzekłszy, pośpiesza dalej z tajemniczym wyrazem spiskowego.

A około Lyceum! - a przy Teatrze! - przy Teatrze?... dlaczegóż to wszystko nie przy Teatrze jedynie?!...

U ostatniego wschodu świątyni Bachusowej przypada mi do kolan ogromny mąż, i, obzierając się jak zbrodzień, szepce: „Do nas, do nas... osobo przejrzana na niebiosach! - takiego-to my, wielkoludy, wyglądamy..." To niejaki Carohaj, Scyta (z narodu, który mię nazywał ślepym i kulasem, gdy u jego Prostata uczyłem dzieci).

Piękne są Ateny! - święte miasto i umiejące, jako widzisz, dawać siłę wybranym synom swoim... dawać im siłę na wtóry dzień po usłyszeniu głosów Bożych, gdy rozbrzmiewają stanowczo nad człowiekiem przez żywot jego cały pomiatanym. Gdyby można było dorzucić grochowymi
ziarny do Olimpu, przewotowałby może lud ateński wyroki i samego Apollina...

Postępują razem - Tyrtej się zatrzymuje i poczyna z westchnieniem:

Czemuż?... ich pieśni już tak mało pewna
Treść - i skażonej całości?
Lutnie ich czemu?... z łomliwego drewna,
A nie ze słoniowej kości?...

- Ta ich łomliwość czemu jednak rzewna?
Spyta mię serce, łzom żyzne:
Wygnana, oto, wdzięki swe królewna

Kryje w poziomą pstrociznę!

*

I ów, co boski duch na dziejów karty
Bierze - jak orzeł na skrzydła
Słońce - - Poeta! czemuż nie pożarty
Przez lwy?... lecz stłoczon od bydła...

- Orfeusz czemu ? mógł piekielne larwy
Zebrać na strunę jak pyły

I zatrząść nimi, nie zmieniając barwy

Słów - ni poniżając siły?...

*

Furiom wspaniałej nie zabijał Ody
Na hekatombę piekielną,
Choć szedł po żonę urodziwą - młody -
Śmiertelny, szedł po śmiertelną...

…........................................................

Gdy ty! co śladem tak zacnym ozutą

Nogę, jak w złotym koturnie,

Na popiół stawisz Erebu, jak dłuto

Miękkiej dające kształt urnie;

Choć bóg piekielny nie groźnym już bóstwem

Tobie, przed tobą zjednany:

I ty, w purpurze (która jest ubóstwem),

Ty - król - ty! - czemuś poddany?...

*

Po chwili - z rodzajem obłędu

Cedr nie ogrody, lecz pustynie rodzą:
Próżnia - kołyską olbrzyma...
-Eginej!... wielcy poeci przychodzą,
Gdy poetów wielkich nié ma...

Ciszej

Lecz dziejów karta ma niejedną stronę:
Jest słowo z brzmienia, jest z ducha;
I bywa z dachów poetom głoszone,
Co powiedział wieszcz do ucha.

EGINEA

Ścieżki już nie ma dalej... pozwoliłam ci kroczyć na wolę niosącego cię zapędu, aż oto uwikłałeś całe czoło w gałęzie lauru.

Odczepiając mu włosy z liścia
Zaiste, że poeci wielcy nazbyt długi po sobie przestanek zostawili...

TYRTE]

Tak było zawsze, o! Eginej - - i to jest właśnie, co ci śpiewam - posłuchaj jeszcze:

*

Cedr nie ogrody, lecz pustynie rodzą,
Próżnia - kołyską olbrzyma;

Wielcy-poeci... dopiero przychodzą,
Kiedy ich nié ma!...

…..........................................................................................................

Popsowałaś mi całą piękność rymu i odczepiłaś mi z włosów wszystkie wawrzyny, pomiędzy które mię chore oczy moje i brak ścieżki zaplątał - och! nie tego, nie tego wyglądałem i upragniałem od kobiety.

A jednakże tobie powiadam... że nic bez ciebie...

Nic!... Nawet i sam delficki wyrok o mnie nie ma pełności swojej bez kobiety.

Co mówię ci, wielkie jest - słuchaj!

Przysiadają oboje na wybłąku mirtowym.

Lacedemońskich stu mężów z rzędu celnego (który u nich Równymi się zowie) widziałem dziś - mało wyrażam, iż widziałem: bowiem dla mnie, i ku mnie, i rzec mógłbym, że po mnie zbiegli tu. Czyli z nimi mówiłem? - nie wiem - iż słowo Spartanów jest przestankiem mowy człowieczej -

A jakkolwiek przestanek ostatecznym nazwać się godzi całego tonu--mowy wysłowieniem, nieprzeto jednak opiewać nim nie można rzeczy potocznych, dlatego iż wzajemnie podawanym sobie i zamienianym być nie może.

Tę-to jedyną treść pojąwszy w pierwszym zaraz zetknięciu się z lacedemońskimi posły, odgadnąłem nieledwie całość posłannictwa własnego... i ozwałem się w sobie głosem ducha ku wyrokom delfickim, podziwiając boską onychże mądrość!...

A ozwawszy się duchem we wnętrzu siebie, przechodziłem w modlitwie przed szeregiem stu niemych piersi mężów niemych, uderzając tego i owego po kamiennym ramieniu i dając się im zrozumiewać nie wysłowionym całego postanowienia mego wzięciem i mocą. Lecz gdzie piersi dotknąłem i ilekroć u okolic serca zatrzymała się ta ręka moja, tylekroć zadzierzgałem nią o klamrę żelaznego upięcia, pod którym, powiadam ci, Eginej!... że człowiecze nie bijało serce!

Ciszej i tłumniej

Tajemnica to wielka... Przenika mię zimno świętego dreszczu, gdy dobieram słów dość poufnych, ażeby ci oną wypowiedzieć... ale wypowiedzieć nieba mi każą... słuchaj:

Pochylając się ku jej skroni

Lud ten cały z-żeleźniał... już Likurgowego-testamentu ostatnie słowo przyszło na świat w pokoleniu zrobionym przez prawodawcę... Już skończyło się wszystko, i bóg tam nic nie tworzy więcej... i już miejsca dlań nie ma, jak dla podrzutka albo dla nowo narodzonego niedołęgi,
któremu też prawem śmierć zadają, nim wypełznie z kołyski.

I oto przestanek-lakoński stał się w lakońskich dziejach, tak jak w języku ich!...

I - posłany jestem... ja, nim dla Bogów ojca miejsce się znajdzie...

Przerywa za znakiem Eginei.

EGINEA
spostrzegając przerwę

To nic!... to tylko jedna wielka gwiazda spadła, lecz choć zapatrzyłam się w niebiosa, słucham a słucham: mów...

TYRTEJ

Wielka jest to tajemnica, o! Eginej, iż nie mogą być ludy zakochanego Pigmaliona rodzinami. O rzeźbiarzu tym wiesz z powieści świętych, iż rozpłomienił mu się w objęciach jego posąg kamienny i że takowy skoro za żonę pojął, miał z nią potomstwo. Synem łoża tego przecież był Pafus!...

Nie przeraź się rzeczy słów moich, ani poglądaj w niebo, dopatrując, czyli nie zadrżą gwiazdy, skoro ci powiem... że Pafusów takowych ludem Lacedemona dzisiaj jest.

Pigmalionem był stary Likurg i, z posągiem umiłowanej idei swojej tajemniczego uścisku dokonawszy, spłodził zastępy synów twardych, których goleń i czoło, i najzacniejsze serca okolice przeświecają rżniętym marmurem. Gladiatorów to rzeczpospolita gimnazjalna, której koniec zapowiedziany był na Delfach, ale oni już ani słów Wyroczni, lubo o nich głoszącej, nie byli w stanie pojąć! Zaiste, rzekł Apollin, iż „dopóty Sparta trwać będzie, pokąd się Likurgowe prawa nie wyczerpną..."