w kontekście wyrazów (0 oznacza kontest fiszki).

RZECZ

O WOLNOŚCI SŁOWA

1869

Są, którzy uczą, iż dla poezji trzeba przedmiotów, które nie byłyby suche i niewdzięczne...

Poezja ta, co, ażeby była poezją, potrzebuje przedmiotów niesuchych... i czeka na wdzięczne, nie

należy do mojej kompetencji.

WSTĘP

I

Panie i Panowie!

Dotąd wolność-słowa jest tylko zdobywaniem wolności objawienia słowa. Jest przeto atrybutem wolności osobistej.

Ale o samejże wolności słowa nikt nie mówił. Tak, na przykład: jak wolno jest każdemu puszczać się balonem, albowiem to należy do jego wolności osobistej, ale żegluga powietrzna nie jest wcale uzasadnioną.

To, co nazywają wolnością-słowa, jest dotąd wolnością-mówienia: la liberté de dire...

Zmięszanie tych dwóch pojęć pochodzi z małej znajomości Słowa.

II

Słowa człowiek nie wywiódł ze siebie sam - ale słowo było z człowieka wywołane i dlatego dwie przyczyny tam uczestniczyły: jedna - w sumieniu człowieka, druga - w harmonii praw stworzenia.

A skoro tak wybrzmiewać poczęło słowo, napotkało jeszcze harmonię-form otaczających wyobraźnię mówiącego, czyli literę. Miało przeto od razu swój wnętrzny stan bytu i swoje zewnętrzne obudowanie literą.

III

Pierwszą słowa formą zdaje się być wewnętrzna pieśń i monolog, którego ślady do dziś w pustelnictwie indyjskim spotykają się.

Drugą - zarazem dialog i apolog, czyli rozmawianie podobieństwami.

Trzecią -chór-obrzędowy i tak dalej... Ale że człowiek sam słowa nie wywiódł z siebie i że tam dwie przyczyny uczestniczyły, przeto historia słowa nie może być osobistymi notatkami jego osobistych w mówieniu postępów.

IV

Uzurpacja woli osobistej nad prawami, które ją warują, a nie obchodzą, jest tak odwieczna jak historia ludzi i ludów. Słowo temuż ulegało i ulega.

Stąd dwa kierunki i charaktery dwóch głównych kart historii dopatrzeć godzi się.

Do Epoki chrześcijańskiej Siła stawa się słowem... (i nawet w arcydziełach starożytnych moc głównym jest wdziękiem).

Od Epoki chrześcijańskiej: Słowo stawa się siłą... i jeżeli tamta dochodziła do arcydzieł potężnie plastycznych, tedy ta, właśnie że przeciwnie, dojść ma do pozornej bezsilności, bez-personalizmu - do bez-stronności... do arcydzieła Prawdy! - oto: początek, dzieje i cel.

V

Prawdziwa Poezja była, jest i będzie poniekąd inicjacją: dlatego że może we dwóch wierszach skreślić całą Epokę, a obraz i pomnik zbliżyć jednym wyrażeniem. Starożytni tę po szczególe wiersza formę zwali „wierszami-złotymi”...

Miałem za zadanie, aby w przeciągu godziny uprzytomnić kilka tysięcy lat dziejów i walk, i prób słowa: całą jego epopeję dać - pewniki wyciągnąć - wątpienia wskazać - ognie zapalić...

Temu gwoli skoro się obejrzałem, znalazłem się w koniecznym posiadaniu poematu.

Takowy: Paniom i Panom! czytać będę miał zaszczyt.

VI

Lektury publiczne nie są żadnym nowym wynalazkiem. Starożytny cezarski Rzym je znał i sami imperatorowie rzymscy udział w nich bierali... (nie zawsze najszczęśliwszy wprawdzie!).

Te wszelako nie były tak zwaną prozą - były wierszem... i nie tylko, że były wierszem, ale nawet w Ojczyźnie-prozy, bo w Rzymie, który swoich rodzimych poetów wcale nie miał, i tam były wierszem!...

Zapewne dlatego, że mniemano: iż, mając zaszczyt cało-przytomnie obcować z publicznością, nie godzi się dawać jej tego, co wielu innymi technicznymi środki zastąpione być może - z mniejszą obu stron fatygą.

VII

Głos żywy ma do siebie, że: nikt nigdy po dwa razy nie wypowiedział tychże samych rzeczy tymże samym wydźwiękiem i gestem. Słowo więc raz rzeczone ma niepowrotność swą: czytanie więc ma stronę monumentalną - czytanie więc sztuką jest...

Dokończyłem zadania autorskiego i obowiązek czytelnika rozpoczynam.

I

Co? znaczyłaby Ludzkość, gdyby ją kto zmierzył,

Jak ona jest... i w taką, jak jest ona, wierzył –

Co? ona by znaczyła widziana tak szczerze,

Jak ją znam i oglądam - nie zaś, jak w nią wierzę –

Co by ona znaczyła!...

Dziewięćset milionów

Skazanych na śmierć istot - - parę zaludnionych

Półwyspów...

*

Oto wszystko!

*

i trup w każdej chwili

Zowąd - a zowąd słabe niemowlę zakwili.

Oto i wszystko...

*

Ludzkość z takowym obliczem,

Lubo to jej oblicze - - nie byłaby niczem.

Jakby do samej siebie twarzą poniżona

Przestawała być sobą... wszelako to Ona!

I to własny jej obraz - i ten ją zagładza:

Tak Ludzkość, bez Boskości, sama siebie zdradza,

Aż dopiero gdy w eter opłynie niebieski,

Powraca jej majestat i szarłat królewski,

Aż widziana dopiero: jaką była? bywa?

I będzie?... to, zaiste, jest Ludzkość prawdziwa.

Nie inaczej z Człowiekiem: gdy nań kto poziera,

Jak on jest, i purpurę mu królewską zdziera,

Oglądając go lichym od stopy do powiek,

Jak pyłu garść rwanego wiatrem...

...cóż... tam... człowiek?!

Ale pył ów, odniesion harmonii stworzenia,

Kiedy atomem swoim w gwiazdę się zamienia,

I wielka rzecz stąd rośnie: co godzina, co wiek,

Co Era - to mówimy wtedy:

...oto Człowiek!

A jak z Ludzkością całą, a jak z oderwanie

Uważonym człowiekiem, zarówno się stanie

I ze słowem - to, wzięte odrębnie, cóż? znaczy:

Niewierny dźwięk i przywieść mocen do rozpaczy,

Tak niewierny! tak kłamny wnętrznemu znaczeniu,

Jak zmarłego by poznać chciał kto po dzwonieniu.

Lecz tenże dźwięk niewierny dostrojon otwarcie:

W Grecji do roześpiewu, do milczenia w Sparcie,

Do mlecznej drogi proroctw gwiazdami w Judei,

Do litery u Rzymian, Słowian - do nadziei...

Nareszcie: do słów-wielkich, co na-zawsze nowe,

Ni-czyje, wszędy - własne, nigdzie - nie miejscowe,

Skądsiś natchnione Duchem...

...dopiero takową

Zmierzona próbą, wybrzmi ta rzecz wielka - Słowo!

*

Najmniej-bo znaną rzeczą, lub znaną najbłędniéj,

Bywa Słowo - - Nałóg je codzienny podrzędni

I rozlewa jak wodę - tak że nie ma chwili

Na globie, w której nic by ludzie nie mówili.

- A jako w gospodarskich zaprzętach bez końca

Nieustanniej się wody używa niż słońca,

Tak i słowo brzmi ciągle i ciągle jest w ruchu,

Bardziej niż światłość jego promieniąca w duchu.

I gdy wciąż wszyscy mówią, mało kto się spyta,

Jaki też jest CEL-SŁOWA... jak? słowo się czyta

W sobie samym... i dziejów jego promień cały

Rozejrzeć - mało kto jest ciekawy... zuchwały...

A jednak -

- niech no wolność-mowy kto znieważy,

Ten sam, co nią pomiatał, głośno się uskarży,

I będzie mówił:

„Jako?... wszak słowo jest wolne,

Te, co pierwej jak kwiaty sam deptałem polne,

I nad którym, śród licznych zatrudnień hałasu,

Nieco się zastanowić zbywało mi czasu!..”

*************

Tu - cóż powiem?...

i czyli od tych mniemań oto

Spółczesnych rozpocząwszy, snować mam nić złotą

Aż do świtu, gdzie pierwsze są mowy zaczęcia:

Lub - odwrotnie?...

*

Sam nie wiem!...

*

Szkodzą mi pojęcia

O człowieku od strony, gdzie blask Rajskich progów,

Zaś od spółczesnej strony - huragan nałogów!

*

Z obu krańców - dwie chmury...

*

...Kierunkiem więc trzecim,

Orfejskim, pójdę, którym, choć wątpimy, lecim,

A który nieraz w tęczę mieni chmurny temat,

By ludzie o nim rzekli: „To - nic... to - poemat!”

Przypomnę!... jak? bywało za czasów prawdziwie

Wieszczych: co zmarłe ? - uczczę! co kona ? - ożywię!

Lat sto - tam - ówdzie - rzucę, drugie zaś sto minę,

Idąc za gwiazdą, która nie świeci godzinę...

Rzeczy nudne - wytoczę... Albowiem Szanowni

Poprzednicy!... poeci! - pisarze wymowni –

Ośpiewali już wszelki wdzięk ojczystej ziemi,

Źródło każde, i brzozę z włosy zielonemi,

Wszelaką stokroć polną, każdy liść stokroci,

Tęczę - rosę - i promień zorzy, co je złoci:

Tak - że mnie nie zostało... jedno mieć na pieczy

Prosty, spólny interes pospolitej... rzeczy.

II

Mędrcy dzisiejsi głoszą, kto powolny, słucha:

Że Człowiek jest następnym ogniwem łańcucha

Stworzeń ciągu, że łańcuch ten wyjrzał człowiekiem

Ponad kryształ i koral, i pierś zdętą mlekiem,

I że tak się stał człowiek, istnienie spotkane

W logicznym ciągu rzeczy, „d'une maniére spontanée”

Żart wywinąć z doktryny tak wielce misternéj

I tyle kosztującej prac, byłby żart mierny...

Sprawdzić ją?... nie dopełnia się tego w godzinę!

Pominąć?... niepodobna - przeto nie pominę.

I wypowiem: że stoję na polu przeciwnym,

Będąc wiernym podaniom Ludzkości, naiwnym;

Zaś, czemu? wierny jestem - nad tym się rozszerzyć

Zechcę: by nie myślano, że śmiem lekcewierzyć!

(Lekkowierność ze wszech miar wiary jest daleka,

Obrażająca godność prawdy i człowieka.)

Nie!... Człowiek był wytwornym. - I Ludzkości prolog

W Raju jest - tam pomniki... kędyż? archeolog,

Który by te dalekie, te wysokie karty

Podjął i jako napis przeczytał zatarty.

Gdzie ten słuchacz? czytelnik gdzie? do tyla względny,

By się nie dał uwikłać w tok wiedzy podrzędnéj,

I pomnił, że na puszczy wiatr dziś równie szuka

Jak badacz, a z ruiny czerpie całość - sztuka!

Toć pasterki w Bretanii z drujdycznych napisów

Przejęły haft ubrania, i szyły z abrysów

Nieczytelnych barwienia na gorset jedwabne,

Z niezgrabnych grobów biorąc uwdzięczenia zgrabne!

Ruchów wiele i wszystkie tańce narodowe

Są to zmienione rytmem gęsta obrzędowe,

I jest pomników w życiu więcej, niźli który

Archeolog je marzył, chciwy na marmury!

Bynajmniej śmieszną rzeczą znaleźć kształt mamuta,

Kopiowany z natury przez spółczesne dłuta...*

* Na ekspozycji Uniwersalnej – na Polu Marsowym w Paryżu – w sekcji nazwanej Histoire du travail oglądać było można ten rysunek przedpotopowy!

A cóż dopiero gdyby kto nie szukał w ziemi,

Lecz w kronice głoskami pisanej żywemi!...

Tu zaiste poezja czynny udział bierze:

Gdy natchnienie „Wiem” - mówi, wiedza mówi „Wierzę”,

I kiedy archeolog, nie idąc za trafem,

Poczyna być sztukmistrzem, a nie fotografem.

Ludom, zwłaszcza północnym, wielka stąd nauka:

Cóż Grek w Tartarii znajdzie? jeśli jak Grek szuka?

Swoja własna metoda jest aktem własności,

Bez niej nic mieć nie można, nawet dziadów kości!

Nic! - tu, przerwę uczynię...

*

...Lecz własna-metoda

Bez ogólnej, Człowieczej... chciałbym wiedzieć, co ? da,

Gdy do wrażeń tych samych nałożone oko

Ześlizga się po swojskim, w nowe tkwi głęboko,

I kiedy tak jest człowiek uwłaszczon sam w sobie,

Że mówi: „Nie znam ręki, pokąd ręką robię,

Ani oka, gdy silnie w przedmiot się zapatrzę.”

Zaiste - być aktorem trza, i być w teatrze...

Oderwać się od siebie i wejść w siebie: słowem,

Aby być narodowym - być nad-narodowym!

I aby być człowieczym, właśnie że ku temu

Być nad-ludzkim... dwoistym być a jednym - czemu?

Czemu? na wstępie w życie nie jest przyrodzona

Dwoistość ta, tak trudna, tak nieunikniona,

Lecz otrzymana sztuką życia i rozwagi? –

Potrzebna pierw, nim człowiek dostrzegł, że jest nagi,

Lecz napotkana później i później o wiele,

Jakby, niżeli środki, wprzód istniały cele!

…………………………………

Czemu? tak mało ziemi co krok dookoła

Widzim - a niebo całe jednym ruchem czoła,

I czemu człowiek, na świat wchodząc, z sobą niesie

Pokarm-matki - coś włosa, którym okryje się,

Rąk-dwie, jako narzędzia - dwie-nóg do biegania,

Zadatek wszystkich potrzeb... wszystkich... prócz:

[mieszkania?]

………………………………………

Powiadają, że on się kształtuje stopniowo,

Że stopą jest dzisiejszych, co wczorajszych głową,

I że raczej upadku logiki jest echem

Niż upadku człowieka… to, co wiemy grzechem.

Jeśli jest tak?...

…to czemu kamienne-siekiery,

Naczynia i co tylko z pierwszej mamy Ery

Zebrawszy – nie przedstawia postępu-kształcenia,

Ani się potęguje? ni w łańcuch spierścienia ?

Od pierwszej bryły myśli, która (uczą) była

W Człowieku, tak, jak matka człowieczeństwa - bryła!

Owszem - - uważę jeszcze, że taki kamienny

Topór w zrobieniu swoim jest raczej odmienny

Niż mniej-kształtny: artysta dzisiejszy go zdoła

Wziąść za wzór rzeczy wielkiej, nie bez-twórczej zgoła!

Tam jest skąpstwo-rzemiosła, nie jego dzieciństwo,

Tam jest prędzej styl-wielki niźli barbarzyństwo!

*

Przy takowym toporze, i tak urobionym

Jak wielka myśl, bez ozdób - byłem zadziwionym,

Widząc kolię niewiasty z paciorków... pierwotną?!

Więc - są pierwotne-kolie?...

...więc człowiek-natury

Szukał jakiegoś piękna ponad piękno-skóry

Zmysłowe - i nie zaczął od potrzeb bez wdzięku,

A mówią: że... i słowo poczęło się z jęku...

*

Jeśli tak? rad bym wiedział, skąd Ludzkość wie o téj

Jakiejś wolności-słowa, którą krwie i poty

Przez wszystkie lat tysiące okupują próżno,

A która jest niewolą wedle Epok różną,

I której nikt nie widział królującej święcie,

Lecz kto? śmiał kiedy? wyrwać z duszy jej pojęcie.

III

Nie! - Człowiek nie do-pełzał z wolna człowieczości

Od nijakości jakiejś, nicości i czczości,

Od najniższej tu rzeczy... bo gdyby tak było,

Toć są globy daleko mniej wytworne bryłą,

I od naszego niższe... gdzież? nareszcie atom

Najdoskonalej marny, wyrwałbym tym światom!

*

Nie! człowiek całym powstał, zupełnie-wytwornym,

I nie było mu łatwo być równie pokornym!...

Bo cały był i piękny... i upadł...

Dziś – praca

Coś w nim trawi - kształtuje, i coś mu powraca;

Dziś mamy wstyd co każe stosować się ciału

Do czegoś nieznanego... (to - do Ideału!),

Dziś czujemy lenistwo... (to - z Raju roślina,

Co bez prac radząc tryumf - tryumf przypomina!).

Nic - z pierwotnych tych Epok wcale nie zginęło...

Żyją Stare-Religie... pierwsze ducha dzieło!

Do dziś są sabeiści - i do dziś szamany

I fetyszyzm...

...gdzie? pomnik lepiej dochowany?

*

Cóż? sabeizm - szamanizm - fetyszyzm, nam głoszą?...

Że religie nie z pyłu się wzgórę podnoszą,

Lecz z gwiazd dżdżą u sabeów, z wnętrza monologu -

U szamanów, z konpunkcji - w amulecie-bogu,

U fetyszystów... Słowem, że Człek tu przychodniem:

Nie znał, gdzie jest? poglądał co? nad nim, co? pod nim...

A potem rdzenia własnej samotności szukał,

A potem w wyobraźnię... potem w granit stukał:

Aż wyjrzał mu bóg-fetysz z głuchego granitu,

Ten sam co był w sumieniu i gwiazdach u szczytu;

Ten sam... CO JEST.

...Nieco poglądając daléj,

Czas rozwionie! prawda się w źrenicach zapali...

Otworzy się sklepienia i wzroku budowa,

I oto nagle widzim: pierwszą kartę słowa,

Pierwszą widzim literę... z harmonii stworzenia,

Ogromne A! podziwu świata i sumienia!

Litera wcale nie jest, jak tuszy niektóry,

Czymś dowolnym, co nie ma swej architektury,

Ani uzasadnionym na pierwiastku wiecznym.

Stara jak słowo: ona - czyni je statecznym.

*

Tu należy znać, co? jest wygłos i milczenie...

Spomnieć: że istnie NIE MA STRUN!...

raczej - strun drżenie

Nieustanne istnieje, pewniej! niźli struny,

Które się akordami wciąż niosą w bieguny.

Tak, słowo jest w człowieku... Akordem atomu

Nieustannie człek mówi!... jak milczy? to komu:

Nie duchowi, ni sobie, ni wewnętrznej pieśni...

- Słowo, niźli narzędziem, celem było wcześniéj!

I tak jest dziś...

Tu - słowa uzasadniam wolność:

Nie! przez pisarską jaką replikę i zdolność...

Dlatego to jest wolne słowo, jak stworzenie!

Dlatego to wymownym być może milczenie,

Dlatego nad wykrzyknik jedno mgnienie oka

Donośniejsze!... jest cisza płytka... jest głęboka...

Dlatego z wielu figur wymowy na scenie

Najsilniejszą! - przestanek... głosu zawieszenie...

I cisza stąd daleko jest szerszą w swej gamie

Od gromu, który cały horyzont połamie –

Dlatego to, nareszcie, wiemy doskonale,

Że choć mówi się: „PROZA...”

...prozy? - nie ma wcale...

I jakże by być mogła!... skoro są periody?

Dwukropki? - komy? - pauzy?...

...to jest brulion Ody,

Nie napisanej wierszem... proza jest nazwiskiem

Które, jak zechcę ? - głosu odmienię przyciskiem...

*

Dziwnie wielki! Mojżesza stilus w jednym słowie,

Kreśli początek ludzkiej założony mowie -

„Oto (mówi) Przedwieczny przywiódł przed Człowieka:

Bydło, zwierzę i ptastwo powietrzne... i czeka,

Aby je wszystkie przezwał ich imieniem własnym…

Nie można być - doprawdy - kolosalniej jasnym...

Dwie albowiem przyczyny tu w działanie wchodzą,

Słowa się po sprawdzenie odnoszą, gdy rodzą.

Swoją zaś ścisłość mierzą natury obrazem:

Są z prawdy, ducha i są z litery zarazem.

Wszech-mądrość i Sumienie, jak słońce z zwierciadłem

Rozejrzawszy się, ciska promień abecadłem...

Garbate G w pisaniu starych Samarytan

Jest „Ghimel" - wielbłąd - „nun" jest jak ryba wyczytan.

Wszystkich języków jeden początek źródłowy,

Do dziś widny - bo wszędzie jedne części-mowy!

Długo stąd inwokacje na pierwszej stronnicy

Książek: do Muz na górze i do prawd-rodzicy

(Co zmieniło się potem przez praktyczność czasów,

Nie muzy inwokując, ale Mecenasów...

Dalej nareszcie pieczęć tam siadła Cenzora,

A dziś miejsce to zajął portret autora.)

*

Ślad wszystkich-słowa-Epok i wielu tajników

Pozostawa i snowa się... I tych pomników

Nieczytelnych... lub jaśniej powiem: nie czytanych,

Lub jeszcze jaśniej rzeknę: tych nie-do-mniemanych,

Sporo jest dotąd - lubo i te coraz bledną...

***********

IV

Najprzód: MĘDRZEC-PUSTELNIK, wszędzie znaczy jedno!...

Ten dziś w Indiach za główną tradycję uważa,

Że sam sylabę świętą ustawnie powtarza,

Świadcząc, iż słowo rytmi nieustannie w duchu

Mową - raz bliżej oku dostępną, znów uchu.

Z takim to Macedoński Aleksander mówi:

Ale on pojrzał w czoło Jowisza synowi,

W złoty oprawne kirys... i nic nie powiedział - -

A potem wstał... na miejsce pojrzał, gdzie był siedział,

I bosą nogą w prochu poziomym zaorał...

I umilkł:

...Grecy powieść pojęli i morał!

Ten jest pomnik pierwszego Słowa-monologu,

Gdy mniej znało jak z ludźmi być? więcej - jak? Bogu,

I będąc sfinksem-światu, na czas wynalazło

Ciemną zagadki formę, jak hamulec na zło,

Przed którym zastanowić się musiał koniecznie,

Próżny człek, nie nawykły rozmyślać statecznie.

Nie było społeczeństwa - nie było rodziny –

W górę szło wnętrzne-słowo, na poziom szły czyny:

Człowiek się nic bliźniego duchem nie zajmował,

Kain odparł był: „Nie wiem, gdziem brata pochował” –

A pierwsza śmierć wydała się jak bóstwo nowe,

Nieodwołalnie silne, i zziębiła mowę,

Aż do czasów Enosa, gdy duch z monologu

Wyszedł i rozpoczęto zbornie śpiewać Bogu,

I zabrzmiał Chorał pierwszy*...

* Genèse, IV 26: „Alors on commença à appeler du nom de l’Eternel.”

*

Tu - wewnętrzne-słowo,

Wdziawszy na się obrządek, zakwitnęło mową,

I w tym je stopniu widzim wychodzące z Arki,

I nie brzmiało inaczej między patryjarki,

Aż do czasu, gdy coraz to szerzej zewnętrzne

Stawić sobie chce miasto Babelu napiętrzne,

I o ile wpierw było w monologu schnące,

Jako zbujałe drzewo wątpliwie kwitnące,

O tyle teraz całe się na zewnątrz niesie,

Już mu dość, gdy wie, jako ? podrzędna rzecz zwie się,

Aż właśnie (podług dziwnie pięknego podania)

Z wewnętrznych poszły przyczyn mowy pomięszania.

V

Odtąd dwie są doktryny: JEDNA z ojca w syna

Testamentem tradycji wewnętrzna doktryna,

DRUGA zaś dla dalekich krewnych i czeladzi

Lub podróżnych, skoro je w namiot traf sprowadzi.

Ta zewnętrznie odbrzmiewa pierwszej, jak w orzechu

Rdzeń ma się do łupiny, jak słowo brzmi w echu.

(Podobieństwo, zależne formą od ilości:

Im pokolenie większe, tym większe różności

Doktryn dwóch; aż nareszcie zgodzić się nie mogą

I dwie tradycje: każda swoją idzie drogą...)

*

Stąd Mojzes, stąd Prometej o dobie tej saméj,

Niebieski biorąc ogień dwojakimi bramy,

Skoro jeden szemraniem ludu jest trapiony,

Drugiemu sęp wnętrznoście maca co dzień szpony.

Stąd tam - ówdzie - są mitów ciągłe podobieństwa,

Walki też same, cudy, znaki i męczeństwa,

Które, nie wie geograf i chronolog nie wie,

Czemu? jedne a różne, jak liście na drzewie.

*

Mąż, czoło-pokolenia, nie tylko już samem

Słowem przez spadkobierców obcuje z Adamem,

Lecz ważne miejsce nieraz naznacza kamieniem,

Gwóźdź zabija, by świecił stałym przypomnieniem,

A szeregi tych gwoździ nieraz rdzą wyparte

Inicjowany czyta jak pisaną kartę –

Z tego to najwytworniej kształci się w Egipcie

Ta kabała, co do dziś widna w hieroglypcie,

„Hiero-glyptos” - tłumaczy się: „dawne-narycia”,

Ćwiekowate zaś pismo jest od gwoździ bicia

I Eklezjastes ciemne dla nas porównanie

Głosi o prawdach, że są „jako gwoździe w ścianie”*!

* XII 13, Ecclesiastes. Dopóki nie mieliśmy pomników pisma cloudéi-forme, można było nie zwracać uwagi na to wyrażenie, iż słowa mądrych ludzi są „jako gwoździe wbite w ścianę”. Ale teraz starannie uważyłem, że to przymowisko za Salomona było już arcystarym.

*

Tu doszedłszy - od ziarnka Słowa i Litery

Aż do Mowy i Pisma, i Mojzesa ery –

Kiedy się z góry takiej obejrzę dokoła,

Widzę, że Świętość-Słowa pierwszą jest, co woła,

Celem będąc zarazem i środkiem - zaś dla niéj

Litera, jako przestrzeń i czas, śród otchłani.

I że, jak harfy nie ma, ani w harfie struny,

Co by nie grała ciągle swoimi bieguny,

Choć brzmień tych ucho ludzkie nie zna - lecz ocknienie

Ptaszyny - popłoch muszki - pyłu przerażenie...

Tak w duszy człeka Słowo... i tak w Dziejów toku,

W biegunach globu tego, w świetle na obłoku,

We wszech-ładzie, wszech-tonie... słowo nieustanne

Miarkuje się i rytmi, i śpiewa hosannę!

*

Dlatego - jeśli kiedy ciężarność zmysłowa

Wątpi, lub nie powiada: „Wierzę w wolność-słowa”,

To apostolskie Credo podobnież nie ruszy,

Że nie mówi się: „Wierzę w nieśmiertelność duszy”,

Lecz że mniej utwierdzony akt wzmacnia wyznanie,

I że się mówi raczej: „w ciała zmartwychwstanie”.

*

Doszedłszy tu - ten samy palec, co w Babelu

U-zewnętrzniałe słowo nawrócił do celu,

Widzę - nie już w ruinie, lecz w budowy planach;

Mojzes wywiera czynem wpływ na Egipcjanach,

I dlatego Aaron ma słowa potęgę:

Na zewnątrz - miecz, na wewnątrz podejma duch księgę.

Słowo jest odtąd pełne tym krągłej, że miało

Niezadługo już z-psalmić w Epos doskonałą,

I na zewnątrz, gdzie drama lub codzienne czyny,

Parabolę w kształt zwierzchniej postawić doktryny;

Wewnątrz, pod lekkim cieniem przezroczystej palmy,

Złotą harfę Dawida rozgorzałą w psalmy.

VI

Myślałby kto, że wszystko bliskie dopełnienia,

A to zaledwo pierwsze wyzwolały brzmienia:

Lud, nawykły się karmić zewnętrzną kabałą,

Chce egipskiego cielca - rzeszy grube ciało

Tłoczy wewnętrzne słowo, i znów zamięszanie.

Cóż? dopiero... gdy szerzej obejrzysz się na nie!

Tam, na krańcach obszaru błogosławionego,

Prometej ogień poniósł - dla kogo? dla czego? –

Co dnia bok mu rozdarli. A skoro mistrz słowa,

Taki jak Orfej... serce takie... taka głowa

I taka pieśń powstanie, to w jednej wieczerzy,

Rozwarkoczonych kobiet, którym naród wierzy,

Zginie! - -

Solon, późniejszy, chóru nie zrozumie,

Teatru się ulęknie, mniej mądry gdy w tłumie*,

* Solon lęka się słowa teatralnego, scenicznego: prawodawca bez dramy!

A objawiciel Sparty uzna za stosowne

Czcić to, co energiczne - hańbić, co wymowne.

Fryg Ezop, z obosieczną formą-apologu

Zdałoby się, że wytrwa, bo chytry i w progu,

Ale i tego widzę, że na skały kraniec,

Pcha rzesza parazytów, pcha delficki taniec,

Aż wygiął się nad otchłań i stopę usunął:

Wzleciał spłoszony orzeł... bajkopisarz runął!

VII

Gdziekolwiek bądź wewnętrzne słowo ucierpiało,

Szedł potwór, który wietrzył, aż utyje ciało;

Szła hijena niewoli... Niedługo czas złoty

Kwitnął Dawida harfy, promiennej jak cnoty,

Gdy on w pieśń uszykował poetyckim jawem

To, co zaciosał Mojzes rutyną i prawem.

Dwadzieścia-cztery chórów szło z nim jak do bitwy,

Cztery tysiące głosów śpiewało modlitwy.

Żaden lud nigdy - nigdzie - i nie miał, i nie ma

Takiej pieśni jak Psalmy! każda przy niej niema.

Niezadługo myśliłbyś, że Słowo na tronie

Zajaśnieje - - Już widny przebłysk w Salomonie,

Już są księgi jak Hijob - są już przysłów-zbiory,

W zamian sobie zagadki dają autory.

Zdawałoby się, że druku potrzeba im nieco,

Alić fenickie nawy rozwioślone lecą

I na cały świat niosą wiedzy błyskawice

Zarzucając alfabet i srebrne kotwice.

Homer z dala - przez wieki cenion, za dni onych

Żył, ale czy dotykał wawrzynów zielonych?!...

Jeśli nie wiemy dotąd, gdzie? i w stanie jakim?

Ani czy rzeczywiście był ślepym żebrakiem.

Wszelako, że rycerskie ośpiewał herbarze,

Słynniejszy od Hezjoda, co sławi ołtarze.

VIII

Tu trzeba już wziąść ściślej znaczenie wyrazu:

Parabola jest obraz, pieśń jest duch obrazu;

Słowo, brzmiąc nieustannie, z przestrzenią i czasem

Znosi się - obraz każdej myśli jest nawiasem,

Dlatego samorodnie nieraz parabole

Ludowe zakwitają jak ugoru pole.

Całe bowiem stworzenie sklepi się obrazem:

Człowiek, myśląc, maluje i śpiewa zarazem.

Wyraz „jako”* jest pęzlem lub dłutem tak samo

* Gramatyk starożytny pięknie mówi, że „ile razy jest wyraz jako? – tyle razy następuje po nim obraz”. Wyraz „jako” tym sposobem przejęty jest, od wyrazu „ikon”, z greckiego źródła.

Jak głoska O! jest nutą, a spółgłoski - gamą.

Słowo więc całość w sobie od początku niosło,

Rozwinęło je tylko uczone rzemiosło.

I od początku była część zewnętrzna słowa

I wewnętrzna - jak wszelka świątyni budowa.

- Duch, miał czym się na zewnątrz wyrażać lub w górę

Monologiem podnosić; miał - architekturę!

Lecz budowa, gdy części w ciążeniu się miną,

Czołem zapada w ziemię i sterczy ruiną.

*

Gdziekolwiek bądź wewnętrzne słowo ucierpiało

Szedł potwór, który wietrzy, czy utyło ciało?

Szła niewoli-hijena... Już po Salomonie,

A ledwo jutrznia prawdy błysnęła na tronie,

Zewnętrzne bałwochwalstwo znów uciska ducha:

W powietrzu dźwięk daleki jak kajdan łańcucha

I świst bicza powózek assyrskiej szarańczy;

Kto słyszy?... drży; kto nie śmie słyszeć? - gra i tańczy.

Cóż? stało się z świętymi wnętrznościami Słowa...

Gdzie? ład nastroju pierzchnął; gdzie? słowa budowa,

Gdzie? mąż, niewiasta, kapłan - gdzie? chóry i czeladź,

Źródła, zdroje, i puchar, i wiedza, jak przelać?

- Sen i jaw - myśl i forma - wygłos i milczenie,

Świętym targnione gwałtem, nurtują sumienie.

Dwunastoletnie dziecię powstawa prorokiem

I senatorów sądzi z zaiskrzonym okiem

Uchodzących - to, Daniel!... Jeremias, pacholę

Czternastoletnie, z wielką smętnością na czole,

Ogląda się - dno czasów widzi, mija pozór,

Grożąc, że niedaleki Nabuchodonozor!...

Brody jeszcze Ezechiel nie ma, między jeńce

Spółświęte, umęczony przez spół-potępieńce,

Którzy go popychają w babilońskim tłumie:

„Bądź przystępnym!" - wołając... - „Kto? ciebie zrozumie."

Najjaśniejszy Izajas przez roku półczwarta

Nagi, postacią ciała, jak pisana karta,

Głosi, by wyczytano z niemej jego twarzy,

Jak? ziemię i lud zniszczy tyran i obnaży.

Gest - na literę, ciało swe - na parabolę,

Jęk oddają na wygłos, gdy duchowi - wolę,

A lud twardo im milczy lub nie w czas się kruszy:

Rzekłbyś, że Duszy-Stwórca chce zwątpić o duszy!

*

Stan taki Słowa jako? swe ogłosi cudy,

Co? dokona u siebie, pocznie? między ludy...

Tyran rozegna jeńce pod zakresy świata,

Pomiędzy barbarzyńce pójdzie wieść skrzydlata

I księgi się na grecką upowszechnią mowę:

Zatwardziałości ulżą międzynarodowe.

Postęp czekać nie będzie na ochotę człeka:

Przejdzie mimo! niech serce krwawi się i czeka.

Tymczasem wewnątrz chaos ducha tenże samy:

Łamią się wodze, partie, świątynie i bramy.

Patrz, gdzie zawisło? Słowo...

Dwa stronnictwa zbrojne,

Dwoma obozy stojąc, znają jeden... wojnę!

Ci i tamci wołają Oniasa proroka,

By śród których stanąwszy wziął klątwę z obłoka

I cisnął na przeciwnych - - zatrzymał się starzec,

Pojrzał - przykląkł, i na raz odgadnął co? ma rzec:

„ O! Wszechprzytomny (mówiąc) ponieważ: z tej strony

Są męże Twoi, z tamtej - Twój lud uzbrojony,

By krwawił rzecz, w rozdarciach jałowych i długich,

Błagam Cię! nie wysłuchaj ni jednych, ni drugich...”

************

Tu - przemilkł. A pocisków grad z dwóch-stron uderzył

I oblicze mu strzaskał, iż go nie uśmierzył!

*

Koniec Słowom!...

...Na całym świecie pozostało

Jedno pragnienie wielkie, by Słowo się stało...

I aby wiek zakwitnął pojęcia się wzajem:

Czym? sprawi się to... berłem? prawem? obyczajem?

Słowo już swoje wszystkie zyskało potęgi,

Od psalmodii wewnętrznej do mowy i księgi.

Ma pieśń i parabolę - zagadkę - przysłowie –

Dyjalog - dramę - Epos - prawidła w wymowie.

Ma harangę i powieść, wreszcie romans grecki –

Pamflet i panegiryk Senatu, szlachecki...

Raz nawet, już stanęło u kresu dojrzenia:

Poczuło, że jest także i WOLNOŚĆ MILCZENIA,

Nie tylko Wolność-Słowa... tę zaś nową rację

Lud uwidomił rzymski przez manifestację,

Na Monte-Sacro idąc w porządku i grozie

Takiej! że Epopeja zdziwiła się prozie...

A Senat wysłał męża w todze, by ludowi

Bajkę rzekł, i w tej bajce co? Senat stanowi.*

* Była to pierwsza milcząca manifestacja, kiedy słowo masy wyraziło się samą postacią. Senat od razu pojął, jak się ma znaleźć, i ułożył ludowego języka do porozumienia się z rzeszą za pomocą stosownej przypowieści: o żołądku i członkach ciała zależnych od niego. Po pierwszy raz milczenie masy zyskało takt historyczny, bo epokę trybunów.

Gdy więc od wniebogłosów, gdy więc od natchnienia,

Słowo objęło wszystkie tony do milczenia,

Cóż? nie powie, nie skreśli - czegóż ? nie wyczyta –

Dwojga mu brakło tylko: „Spiritus et vita".

IX

Augusta wiek, tak zwany Złotym, promienieje...

Wszelki pracownik słowa iści swe nadzieje:

Jakkolwiek do dziś jeszcze nie znamy przyczyny,

Dla której O wid smętne nawiedził równiny

Bez zielonego lauru, lecz w burce tułackiéj –

Ani gdzie? zmarł ów pierwszy poeta sarmacki!

Wiek Augusta... to tryumf... to pokój...

...a przecie,

Sam Horacy ze świątyń radzi wymieść śmiecie

I głos jest: że najeźdźca zetrze Romy głowę

W popiół, na którym konia wyciśnie podkowę…

Tymczasem słowo w pełni swej jaśnieje Światu,

Nawet ma i naczynie złote Mecenatu.

Czegóż? mu zbywa jeszcze, skoro wynalazło

Samą prozy-potoczność i użyło na zło...

I wszystko ma od niebios szczytu do niziny,

Gdzie oliwa zielona, gdzie gęste wawrzyny.

*

Przyszła nareszcie chwila ciszy uroczystej

Stało się - między ludzi wszedł MISTRZ-WIEKUISTY,

I do historii, która wielkich zdarzeń czeka,

Dołączył bijografię każdego człowieka;

Do Epoki - dzień każdy, każdą dnia godzinę,

A do słów umiejętnych - wnętrzną słów przyczynę,

To jest: intencję serca...

*

...więc - zstąpił sam na dno.

Zawładnął, nie jak króle i uczeni władną.

*

A teraz co?... czy tylko cierń Jego korony,

Czy tylko wstydem słońca horyzont przyćmiony,

Czy tylko szrama wielka na skale rozdartéj,

Grób pusty - kamień ziemi-trzęsieniem wyparty –

I rozetkniętych krzyżów tysiące-tysięcy,

I wieków dziewiętnaście... i cóż?... czy - nic-więcéj?...

*

Nie! odtąd jest rzecz światu nie znana staremu:

Punkt-wyjścia, szlak i siła, i wiadomość, czemu?

Wiemy odtąd, że stary świat nie postępował

Ani szedł... lecz pochłaniał się i grawitował.

Zmienione są niebiosa, ziemia odmieniona,

Nie sama Boskość- Ludzkość ludziom objawiona.

Ogół stał się... a Słowo? - co? ma począć daléj...

Z wewnątrz na zewnątrz czy się języki zapali?

Tak że usłyszą wszystkich ludów pierwociny,

Ojców mową, zbliżenie tej spólnej godziny...

Stał się Ogół! - Jest wyjścia-punkt! - dwa kresy nowe,

Słowo każdego jest już po części zbiorowe.

Osoba jakaś wielka jest gdzieś w Społeczeństwie:

Czoło ma w gwiazdach, stopę czerwoną - w męczeństwie.

Grek mówi: „To i Grecja!...” - powiada Rzymianin:

„To i Roma!...” - „I Polska!” - wykrzyka Słowianin,

***********

„Miecza tylko!...” - Mahomet zawołałby we śnie;

„Druku tylko!” - kto inny, zarówno niewcześnie;

„Miecza tylko i druku!” - tam i sam przez wieki
Wołaliby młodzieńcy (wracali kaleki!),

A twarda dziejów bryła szłaby równym tętnem,

Wiecznością grożąc silnym, mądrością - namiętnym.

*

Słowo już umie Człeka w Jeden ogół zlewać,

Nauczyło się jeszcze Razem się spodziewać,

Poczuć osobę trzecią, co z nim zamieszkała –

Lecz istnieje punkt wyjścia - nie sam człowiek działa:

A jako ów, co wolno po równinie chodzi,

Ruchy swoje odmienia, gdy jest z wiosłem w łodzi,

I chociaż niemniej woli, lecz inaczej woli,

To się oprze na sobie, to się u-symboli

I fale gestów swoich podda żywiołowi:

Spłynie z nim, potem nad nim znów się zastanowi;

Tak - słowo, historyczną przejąwszy potęgę,

Oprawiło się w ducha-moc i w dziejów-księgę.

*

Już w Grecji umiejętnym pismem znamienitéj

Ścielono nogom Pawła pargamin rozwity

I ołtarze mu w Listrze słuchacze namiętni

Stawić chcieli - już słowa-grom w powietrzu tętni,

Gdy mąż ów, cały prawie świat obiegłszy stary,

Spór znalazł w Antyjochii o literę wiary,

I, takowy rozstrzygnąć że sam nie był w stanie,

Szedł, gdzie Piotr, Jan i Jakub czynili zebranie,

I gdzie się wolność stalej niż kiedy wysłowi,

Mówiąc: „ZDA SIĘ GODZIWYM ŚWIĘTEMU DUCHOWI

I NAM...”

...Oto jest złota wolności korona:

Większej nad tę nie było i nie ma - to ona!

*

Słowo wróciło w ducha i stało się całe,

W człowieku i w zebraniu równie doskonałe,

Odtąd przez wieki żadna nie błysła mu nowość,

Tylko różne języki przez różną miejscowość

Spadkobierstwo przyjmują lub szerzą dobytek,

Wolność w użycie wchodzi, w prawo - jej-użytek.

Tam - owdzie - jeśli rzuty zbrojnego ramienia

Mogą przyćmić tę światłość, słońce się nie zmienia,

Wszystkie potęgi słowa są wciąż działalnemi,

Jak wielu strun od niebios napiętych do ziemi;

Jeśli gdzie gwałt się chmurzy, to w przejściu takowem
Świętość-słowa rycerskim odzywa się słowem,

Wnętrzny monolog cisze uprawią klasztorów,

Drama chwilowo zmilknie przez doniosłość chórów,

Lecz gminny żywioł zyska pozornym zamętem.

PARLAMENT nazywał się pierw PARABOLMENTEM,

Od wyrazu gminnego: i wyszedł powoli

Z postaciowanej sprawy ludźmi... z PARABOLI!...

Króle, zatargi sądząc pod dębem - śród gminu –

Zeszli do przypowieści... te - do praw i czynu,

I oto... DZIŚ...

*

Cóż? słowo to parlamentarne

Spełnić ma... wielkie słowo - społecznie-ofiarne,

Trwające jak świątynia niewidzialna w tłumie;

Co ? brak jemu gdy Ludzkość się już łączyć umie

I mogłaby nieledwie chórem zabrzmieć tkliwie:

Prawda!... ależ czy umie RÓŻNIE się godziwie?

Człowiek, aby się różnił, że ma zbroję całą,

Nie dosyć jest - rozdarcie w sercu pozostało.

Zbroja czysta - gdy tenże razem jest znamieniem,

Symbolem!... z sercem całym i z całym sumieniem

Ponad siebie sam będąc, jak orzeł legionu,

Srebrny, biały i zimny, choć ma krew u szponu,

Chociaż gdzie skrzydłem skinie, tam wieńce lub włocznie

A on nad sobą zawsze w obowiązku spocznie.

Jakiż? jest bowiem słowa cel i arcydzieło,

Jeśli nie to? - by Ludzkość wszelaką przyjęło,

A dotrzymało Boskość i świeciło astrem,

Złagodzonym wytwornej lampy alabastrem.

Ten tylko ma swe serce, który go używa,

Ile ono jest sercem i tak się odzywa;

Ten podobnie z energią całą może działać,

Kto razem zdolny mieć ją i razem nią pałać.

Nieszczerość stąd pozorna?... prawda! - lecz szczerota,

Choć jest powietrzem cnoty, nie jest żadna cnota,

Ona jedyną chwilą-cnoty-tryumfalną,

Gdy wykrzykuje: „Patrzcie! jam dzielną i walną!"

Ten się nareszcie różnić potrafi ofiarnie,

Kto i symbolem zdoła być parlamentarnie,

Tym szczerszy! że w całości zdanie wypowiada,

Nawet gdy nic nie mówi - powstawa? - lub siada?

Będąc nie tylko ojcem swych słów, lecz i synem,

I duchem, i dopiero uroczystym czynem!...

X

Jeśli więc tak być mogło, kiedy mówców usta

Znały już wszystkie formy - za czasów Augusta

Że stał się głos, co słowo-Zewnętrzne zasmucił

Do Wnętrznego zwróciwszy - i kartę przewrócił

Mówiąc: „Jak?? chcecie głosić budujące treście,

Gdy w głębi serca sami niedobrzy jesteście?...”

Tedy i dziś, i teraz, i wszelakiej doby,

Mimo druk i dzienniki - dwa nowe sposoby –

Skoro ten druk to pieniądz, a ten pieniądz? - siła,

Jak? chcecie by się Wolność-słowa rozszerzyła...

Jeśli i te wyrocznie, które prawdy głoszą,

Niewysłowione w sercach niewole ponoszą.

Heroizm sam jeśli jest?... rolą bohaterów,

Nie - powietrzem i szkołą ludzkich charakterów;

Czytelnik? - jeśli czyta własne w autorze,

Księgarz? - własne kartuje - każdy żnie, nikt orze;

Pokąd, co jest na czasie - zwie się dobrem wtedy,

A książki się ścigają jak welocypedy...

Tamten powiada: „Wolność?” - ale ruchem nogi

Łańcuch kryje, co wlecze się mu u podłogi.

Ów mówi: „Szczerość” - głosem wcale nie skłamanym,

Lecz ani spytał: czy On w sobie oszukanym?...

- Ciosy ciężkie!...

...na które niech nikt nie narzeka,

Bo pozorne, gdy znane i widne z daleka.

*

Ale któryż to pisarz? księgarz? lub czytelnik?

Tą się zabawi rzeczą?...

…kiedy to nie zielnik

Złożony ze stokroci i tych roślin wonnych,

Które kwitną u Wieszczów w ich rytmach bez-zgonnych;

Kiedy to nie jest żaden z tych złotych pejzaży,

Gdzie babilońska wierzba nad wodą się skarży,

Dłoń załamując bidą na skronie - ni owy

Poetyczny dąb, ani jesion romansowy,

Ani zieloność miękka, ni bluszcz grobów syty,

Tylko - spólny interes rzeczy-pospolitéj!

XI

Jako przez czasy wszystkie w sposób wieloraki

Cierpiało ucisk słowo, cierpi dziś, lecz w jaki?

Tu pytanie, na które pełno gdy odpowiesz,

Tyle więcej się wzmożesz, ile więcej dowiesz.

Przeto, z dala od żółci i wszelkiej przysady,

Powiem treść i świadczące codziennie przykłady.

A najprzód, by obłędną myśl wprowadzić na tor,

Zeznam - iż dzisiaj Autor i Wulgaryzator,

Siły dwie, dwa kierunki i dwa, jak wiek, wieki,

Zamieniwszy na jeden, jest jeden: kaleki!

Jeden głównie kierunek, żeby jak najskorzej

Oświecić masy - tanio jak można, choć gorzej...

Choćby z-rubasznić prawdę, lecz uczynić wziętą,

Zniżyć o sto, to będzie sto więcej pojętą!...

Zniżona tak, zaczerpnie namiętności kału,

Potem się wyprze ojca swego... Ideału!

Lecz szeroką się zrobi jak pożar - a ilu

Pojrzy na łunę, rzeknie: „Cóż za jasność stylu!"

Aż śmiech bierze (podobny Annibala śmiechom)

Przyznawać autorstwo... komu? - pieśni echom!...

I dowiedzieć się, ile? wiadomość jest nowa,

Że nie są jednym słowem dwa odmienne słowa,

Że przepisarz, opisarz, spisywacz, stenograf,

To nie autor!... rzeźbiarzem że nie jest fotograf,

Ani mówcą lakońskim każdy abrewiator...

Dwie to ręce - Autor i Wulgaryzator!...

Autor - słowo greckie, ciemne i magiczne;

Wulgaryzator - rzymskie, jasne i uliczne.

Nie idzie o to, które z kolebki? lub trumny?

Lecz: że to są dwie struny. I że muzyk umny

Nie naciąga dwóch w jedną, tylko człowiek dziki,

Brzdąkający jak Marsjas lub pijane z Frygii.

Powiadają: że Boski-Mistrz równie był jasny

Dla mądrych i maluczkich... (dopisek to własny

Do Ewangelii czterech; nie wiem, z której ? wzięty).

Któż? mniej od Zbawiciela bywał tu pojęty?!

I czy On wszystkich uczył równo parabolą?...

Dziś - w Ewangeliach nawet czytają, co wolą!

A czego wcale nie ma... lecz co tak się czuje,

Tak czyta, jak się puści i z-wulgaryzuje.

Autor idzie w ciemność*, by wydarł jej światło,

* Ponieważ nie mamy boju przeciwko krwi i ciału, ,ale przeciwko księstwom i mocarstwom, przeciwko dzierżawcom świata tych ciemności…” (Do Efezów, VI 12).

Wulgaryzator w jasność, by rozlał ją na tło,

Dwa kierunki! pozornie różne i czasowo

Sprzeczne, jako litera-praw i duch jej: Słowo.

(Dlatego jest dowcipną czyjaś tam nauka,

Że, gdy jedni jasności, ów ciemności szuka.)

……………………………………………

Szczęśliwi!! którzy z rąk-dwóch jedno-skrzydło robią:

Prac widać dokończywszy, zasnąć się sposobią.

Lecz kto tworzy? ten, wielkim i samotnym losem,

Niesiony jest, gdzie Twórczość, więc blisko z Chaosem…**

** „Ponieważ nie mamy boju etc. … ale przeciwko etc. duchowym złościom na niebiosach” (Do Efezów, VI 12)

Dwoma ramiony w cienie nieustannie godzi,

A ile ? rozdarł, łyska coś, grzmi coś!! coś się rodzi.

To - Autor!... i tak byli wszyscy bez wyjątku,

Do dzisiejszego twórstwa od twórstwa początku.

…………………………………………..

(Dlatego jest dowcipną czyjaś tam nauka,

Że gdy jedni płytkości, ów ciemności szuka.)

……………………………………………..

Wulgaryzacji celem jest tak wielce Jasność,

Że ona ginie w cieniu, całą tracąc własność,

I znika tam, gdzie światła gotowego braknie,

Łaknąc wciąż; jej też słuszna dawać, gdy kto łaknie.

Ale ona sama przez się nie stworzyła:

Ona? – to przemysł-prawdy, nie skarb jej i siła!...

Ona? – by dziś dogonić zapóźnione kroki

Postępu mas, przesyła im ukłon głęboki,

Lecz, kłaniając się, patrzy na obuwie rzeszy,

Czy w nagleniu dotrzyma sandał i pośpieszy.

Cel jej? gesta? i grzeczność? I jej popularność?

I konieczna jej prawda? I cała jej marność? –

Są skądinąd, gdzie indziej… i nie z tego świata,

Ku któremu niewdzięczne autorstwo wzlata.

Cóż powiem? że te pierwsze, te elementarne

Prawdy są dziś nowością… jakże? zdania marne!

I niechaj to da obraz uciśnienia-słowa,

Gdy rzeczy tak widoczne tak jawnie się chowa.

Dalej – by skreślić całość, pójrzmy na metody

Nauczania, tworzone jako parochody:

Ile możności szybkie, ponętne… dla ludzi

Praktycznie zatrudnionych, których książka nudzi,

Lub zabawne metody dla szczęśliwych, którzy

Bawić się chcą, więc których praca głębsza nuży.

Oto obraz – i wierny!...

Jakoż teraz SŁOWO

Pojęte jest technicznie, zamiennie, wekslowo,

I tylko: jako środek-i o żadnej dobie

Jako cel... i już nie ma gdzie? zmodlić się w sobie,

A jako cel nie będąc dosyć poważone,

Bliskie jest stradać cechę jedną... (cechę onę,

O której w umiejętnym świecie ani mowa).

Powiedzieć chcę: że bliskie stradać Świętość-słowa!

„Świętość-słowa?!” - zapyta Akademii członek,

Dziennikarz, opowieściarz lub nadzorca czcionek,

Słowem, cała Minerwa... o tym przymiotniku

Słowa nie wyczytawszy w spółczesnym dzienniku!

Autorstwa-pojęcie i Wulgaryzacji,

Bez różnicy zmięszane, to - wagon na stacji,

Karmny wodą i ogniem, co wzajemnie pryszczą:

Zżyma się, aż źrenice mu czerwono błyszczą.

„Gdzież nie pójdzie??!" - tłum woła...

Ani na cal daléj,

Tylko pokąd mu drogę ręką wyrównali!

Poniekąd złudna szybkość w tym upowszechnieniu,

Która Ogółu nie zna: gdy Mniejszość jest w cieniu.

I choć się większość Boskim uświęca tytułem:

„Vox Dei"... ona - większą-częścią, nie Ogółem!

Gdyby zaś onym była, to w swojej całości,

Pytam się, co? zastrzegła dla głosu mniejszości,

Który nie ustał nigdy, ni kiedy ustanie –

Z niego to bowiem, z niego jest początkowanie!
I dnia, którego Mniejszość straciłaby mowę,

Dosnułby się kłąb dziejów, lub skłamał osnowę:

Nie z większości-bo promień-inicjatyw świta,

Ani z wielmożnej dłoni, lecz z tej, co przebita!

Z trzech przeto stron dziś cierpi Słowo - i trojako:

Jako świętość - jak mniejszość - i nareszcie jako

Ogół - który ogółem nie jest, lecz odłamem;

Tak dzisiaj słowo cierpi ujarzmione kłamem!

Dopiero ze swej strony rządowe rękojmie,

Karcą pierw te zdrożności, nim ogół je pojmie,

Stanowiąc prawa-tłoczni, co wchodzą w działanie

Względem płodu, którego tak wątpliwym drganie.

Oto jest bez-przysadnie skreślon obraz rzeczy,

Niech go pełniej wypowie, kto słusznie zaprzeczy.

*

Najmniej! wszelako rządy, lub w ostatku, ganię:

Wierząc świętości-słowa, nie liczyłem na nie,

Lecz chcę, by obywatel czuł u swojej wargi

Coś nad rządów rękojmie lub niewczesne skargi.

Chcę: by pióra dotknięcie, żeby ust otwarcie,

Nie na wiotkiej się prawa osadzały karcie,

Lecz same niosły z sobą umocnienie swoje,

Od pierwszego w świat kroku, jak Minerwa zbroję.

Widzę - że, skoro Wolność-słowa jest w ucisku,

To, co jej wzięto, Cynizm daje pośmiewisku

I Ironia to bierze w opiekę macoszą,

Mówiąc: „Nie znieśli prawdy, niech poświst jej znoszą.”

Zaś Cynizm ma poważną przeszłość i ma szkołę,

Starą - jak to, że dziecię w świat przychodzi gołe,

Ani zapomnieć słuszna, iż wykwintne owe

Myślenia, co korony nosiły laurowe

I stopę miały złotym promienną koturnem,

Musiały się gdzieś spotkać z czemś prostszem, mniej górnem,

I że Cynizm... w ateńskiej wiedzy panteonie,

Był Herkulem!...

Ci błądzą, co mają Ironię

Za zło ludzkiego-serca - ta lewica-marzeń

Niekoniecznie stąd idzie... Jest Ironia-zdarzeń

I jest Ironia-czasów - obie się nie rodzą

Z woli serca jednego, ani w jedne godzą.

Prawda, że rząd nie może być palcem wytykan,

Że nie znosi działanie ustawicznych szykan,

I że tworzeniu wstrętną jest języka żywość;

Lecz - cóż lepsze?... czy głucha, niema podejrzliwość,

Zimna jak pian powierzchnia, nim bałwany wstaną:

Podejrzliwość czymże jest? - milczącą szykaną!

Nie! znam ja coś gorszego nad uśmiechy krzywe,

Nad Cynizm, nad Ironię...

...znam - Serio-fałszywe!

I gdy byłem w Neptuno, gdzie łaźnie Nerona

Wypłukuje z wiszarów fala zapieniona,

Bijąc w takt nieustannie, i z wielkim spokojem

Obłamuje mozaiki, i ciska jak swojem

Różnobarwnymi głazy - i ciągle je ślini

Pianą - i zaokrągla, i równymi czyni...

I jak kulami rzuca... ten, tyle potężny,

Żywioł, jak malec jaki lub kto niedołężny:

O! pomyśliłem wtedy... że fałszywe-serio

Ruchem tych fal, że kolor morza - jest liberią,

I że to społeczeństwo jakieś niewolnicze

Bawi się tu - więc czyni, co się jego tycze,

I odszedłem od brzegu morskiego...

...Nie chciałem

Ironii!... ale ona szła jak cień za ciałem,

I tarzała się w piasku, gdzie stąpiłem nogą,

Jak padalec - stała się obuwia ostrogą...

Choć ani mogłem myśleć o niej, ni myślałem

170 Tam, gdzie się stokroć łatwiej spotkać z Ideałem!

*

Inny? - przekląłby morze...

...jam wielbił te słowa

Psalmu: „Naśmieje się z nich kiedyś Sam Jehowa!”

I poznałem, co to jest ? Ironia-zrządzenia,

Które nie wyszło z serca ludzkiego, ni chcenia.

- I spomniałem to Serio-fałszywe - okrutne! –

Gdy ludzie, prawdę widząc, czczą kłamstwo wierutne,

Niewolniki tych, którzy dzierżą, i zgnębionych,

Stworzyć nic nie śmiejący, pyły form stworzonych,

Służebni zawsze - zawsze żadni - czy ich słowo

Przeczy? lub twierdzi? - równie krągłe jednakowo,

Bo myśl ich jest tym piaskiem brzegu, który psuje

Formę swoją tym kształtem, jakim morze pluje,

Pieniąc się, i popycha stopą fali białą

Ten proch, jak księgę jaką pustą i zbutwiałą:

*

Pogardziłbym - - i zmilkłbym - -

- - Czy? serio takowe,

Gdy jak wąż najedzony oślini ci mowę,

A społeczeństwo jemu więcej niż przyklaśnie,

Bo przemilczy... lub w słońce poglądając zaśnie,

Jak Dulcynea silna, leniwa i czerstwa...

Lub ogół w asocjację zmieni przeniewierstwa

I między wszystkich rozda po cząstce nałogu,

Żeby się wydać pełnym społeczeństwem Bogu,

I okrągłym, i całym... czy? takowe serio,

Które by niebo swoją okryło liberią

I zapięło na guzik cynowy księżyca,

Lepsze jest od Ironii i pewniej oświéca ?

*

Czy? takie serio, które od wieka do wieka

Zjada sobie na zimno genialnego człeka,

A potem go utuczy mową pogrzebową

I postawi mu grubą figurę brązową,

Na której ptak wypocznie i bluszcz pójdzie do niéj,

Czy? serio-takie wiele? czulsze od Ironii...