ROZMOWA UMARŁYCH
Byron, Rafael-Sanzio
L'arte non fa le cose, come le fa la natura;
ma come ella le dovrebbe farę.
Sztuka nie ma za cel przedstawiania rzeczy,
jak natura je tworzy, ale raczej, jak ona je tworzyć
by powinna.
Słowa Rafaela-Sanz io
BYRON
Ja cię znam - bo gdy jeszcze żyłem na planecie,
Niejedno twe na płótnie spotykałem dziecię -
A myślałem o mojej złotowłosej Adzie -
Że, jak w skrzydła, w pieluszki się bieluchne kładzie,
I w snu obłok lekkiego wyobraźnię skrywa,
I lata w niebie. - Nasza wyobraźnia męska
W sporze jest z jawem, ich zaś, lubo przed-prawdziwa
I przed-tryumfująca, zgoła przed-zwycięska -
Lecz jedność ma: albowiem jaw dla niemowlątka,
10 Myślę, że tyle tylko od snu jest odmienny,
Ile prątek, na którym w klatce słowik senny
Spoczął, różnić się może od tej klatki prątka.
To mówiąc, ostrzec muszę ciebie, Rafaelu,
Że mam dumania nałóg - nałóg monologu,
I bywało - coś zacznę - i znowu bez celu
Puszczam myśl...
RAFAEL
Po takowym poznaję nałogu,
Czym byłeś; a kto byłeś? - pytać rzecz nie moja.
BYRON
Tassa znasz?
RAFAEL
Danta nie mniej...
BYRON
Lecz nie znałeś splinu*!
* Splin jest nie znany u ludów południowych.
RAFAEL
Włoch jestem...
BYRON
Co Helena? wiesz - i wiesz, co Troja? -
I co miłość ? - z Homera ty plastykę czynu
Musiałeś czuć - jam widział na freskach twych ludzi:
Znoszą się sami - widza żaden nie utrudzi-
Ruszają się...
RAFAEL
Grek jestżeś?...
BYRON
O! jestem - i jestem
Poeta grecki, jakich więcej już nie będzie:
Bo nic nie napisałem - tylko wszystko gestem,
Życiem, duchem...
RAFAEL
Kochałeś!
BYRON
A jako łabędzie
Śpiewają raz na życiu, tak i mnie się stało
W Missolunghi! - Ojczyźnie mej za chwałę chwałą
Oddałem - inna z Grecją ma była umowa:
Kochałem dwie - dla jednej zabrakło mi słowa.
RAFAEL
Miłość!
BYRON
A cóż powiedzą o nas ? - spytam lepiej:
Co o mnie? - ty bo jesteś przeszłości serafiéj!...
Ciebie pominą - kto się do ciebie uczepi?
RAFAEL
Strzelec mylny, czy można zgadnąć, w co utrafi?
BYRON
Świat jest gorzkość...
RAFAEL
Bóg - miłość; a miłość to czyni,
Że się niewinny często za winnego wini
I oto wzajem noszą brzemiona niewłasne -
Zwłaszcza, że są szerokie drogi, są i ciasne...
BYRON
Któż za mną westchnąć może! Kto ze mną podzieli
To, co na twarzy mojej - patrz ot tak - widzieli
Oko w oko - a potem bluźnili na boku,
I wracali, i mego znieść nie mogli wzroku -
Iż widziałem, że przyszła umarłych godzina
I że, kto prawdę mówi, ten niepokój wszczyna;
Kto zrozumiałym chce być, graniczy z oszczerstwem
- Boć trzeba zwiększać rzeczy, by rzeczy postrzegli;
Tak bo zarozumiali, a tak mało biegli! -
Kłamstwo zaś grzecznym w skutkach stało się morderstwem;
Morderstwo ? - tu przerazisz się mego sumienia,
I ja także — upadkiem na kamień kamienia!
------------------------------------------------
A ty mówisz mi: Miłość?...
RAFAEL
Czymże ci dowiodę?...
Znasz mnie z mych dzieł - czy myślisz, że jestem poznany?
Spójrz ku ziemi, gdzie lata spożywałem młode,
Świat otwierając świętej czystych form-hozanny!...
Patrzeć ucząc ponad wzrok, który, jak kałuża,
Słońce gotów by odbić i oka nie zmrużą,
Ale jest w sobie brudny i wiernie-bezczelny,
Szczerze-płaski, jak pamflet, tak zły jak czytelny,
Patrz, mówię, ku tej ziemi, której me źrenice
Oddałem, ja, Rafael - której w Pańskie Imię
Podbiłem Olimp stary - Muzy zalotnice,
Nimfy, Gracje zebrałem w przed-chrześćjańskim Rzymie –
I przeszedłem - a zbożnej piękności zenitem
Przeszedłem: i nie żadną klątwą Inkwizycji,
Zwycięstwem tylko - tylko swobodnym przekwitem,
Jak Kolumb, świat odkryłem, ufając tradycji.
Herkula moc w ramieniu, Apolla moc w wdzięku,
Zwyciężywszy, jak dziecię pogańskie na ręku
Zaniosłem k'źródłu, które prawdy jest zwierciadłem,
I pochrzciłem - i Sfinksa z uśmiechem odgadłem.
Patrzże, mówię, ku ziemi - och! - czy mnie poznali?
Patrz - oto, najprzód głowę przyznawszy mi cudzą*,
* Przez wieków dość, bo aż do panowania zeszłego papieża, pokazywano w Akademii Ś-go Łukasza w Rzymie
czaszkę bardzo piękną, jako czaszkę Rafaela-Sanzio uważaną; gdy jednak za pontyfikatu zeszłego Ojca Ś-go
otworzony był grób Rafaela w Panteonie, z przyczyny iż Tybru wylewy zachodziły aż tam i zepsować go mogły,
pokazało się, że ona czaszka w Akademii Ś-go Łukasza odwiedzana przez wieków parę nie była wcale czaszką
Rafaela! Myślę, że wystarczający to jest dowód, o ile nie trzeba ufać pewnym anegdotom historycznym, lub
mając zaufać onym, dobrze jest pierwej do bezpośrednich źródeł zstąpić. Historia jako umiejętność samoistna
jest to jeszcze bardzo młodziuteczkie dziecko, wieku prawie jednego nie liczące, i lubi się bawić różnymi wo-
kabułami, jak na przykład następujące wokabuły: Rafael, Fornarina, Beatrice, magnetyzm, je-
zuityzm etc.
Szukają potem, głów gdzie dobierałem - mali! -
I dziewcząt rzymskich popiół po grobowcach budzą.
Mali!! - zaprawdę mali! - oni by gotowi
Za całą wartość piętę dać Achillesowi -
Ale jak piersi jego stawiły się grotom?
Zwierzyć to objaśnieniom, przypiskom i notom...
Lecz błąd mój, ani wiedzą, co w nich uwydatni:
Wielcy! - w prywatnych rzeczach; w publicznych? - prywatni!
BYRON
Zapomniałeś na chwilę, żeś jest Rafaelem:
Mówisz jak Byron...
RAFAEL
Powiedz, że mówim i dzielem
Przez Miłość: a to cel mój był - i jest ostatni...
BYRON
Czemuż więc miłość ludziom tak błoga i sprzeczna,
Że niż do ciebie doszli, ty wychodzisz z siebie
Dla mnie? - a oni! - oni!...
RAFAEL
Nie bywają w Niebie.
BYRON
Miłość zaś byważ u nich?
RAFAEL
Bywa - lecz jest wieczna!
[PisaJem 1857-o]