w kontekście wyrazów (0 oznacza kontest fiszki).

QUIDAM

PRZYPOWIEŚĆ

Adolescentulus ąuidam seąuebatur-
S. Marc. XIV 51

Sunt ąuidam de hic stantibus qui -
S. Math. XVI 28

DO Z. K.

WYJĄTEK Z LISTU

Czytałeś, i nawet, czego nie spodziałem się był, dawałeś do czytania ten rękopism przypowieści mojej, nazwany Quidam. Uważałeś zapewne, że dziełu temu dałem nazwę przypowieści, nie zaś powieści, a to z przyczyny, że intrygi i węzła dramatycznego, właściwego powieściom, wielce się tu wystrzegałem - nie o to mi szło, ale właśnie że o to raczej
głównie, co zazwyczaj tylko pobocznie z właściwych powieści wyciągamy.

Dlatego to i bohater jest tylko ktoś - jakiś tam człowiek – guidami Nic on nie działa, szuka tylko i pragnie dobra i prawdy, to jest, jak to mówią: nic właściwie nie robi - cierpi wiele, a zabity jest prawie że przypadkiem, i to w jatkach!

Jest tam i drugi Quidam, któremu to nazwisko przeszło było w imię własne, ale i ten jest tylko jakiś ogrodnik, jeden z miliona chrześcijan! Zali to jest tragiczne? - pozwalam Ci wątpić, wielki poeto!

Ale Ty, którego ś.p. Juliusz Słowacki nazwał Poetą-Ruin, i który jak nikt nigdzie umiałeś świat ruin opiewać, pozwól mi w zamian powiedzieć Ci, że w przypowieści tej mojej pomiędzy jej żywymi postaciami, lubo nie ma arków połamanych i rozrzuconych kolumn, nie mniej smętny, jakkolwiek z właściwego mi punktu oglądany, krajobraz ruin się przedstawia. Serce tej Zofii, tak czarującej talentami, a tak nerwami i wolą do siebie nienależnej, może właśnie całej jednej świątyni-wiedzy jest ruiną?

Cywilizacja, według wszelkiego podobieństwa, do dziś jeszcze podobna jest do tego kościoła, który za Kapitolem tyle razy przy księżyca świetle oglądałeś - do tego kościoła, co w kwadracie kolumn świątyni starożytnej, jako gołąb w rozłamanej klatce, przestawa, tak iż, mszy świętej idąc słuchać, przechodzi się owdzie przez Jowiszowy przysionek. Daruj mi więc, wielki poeto, że z niektórych tylko korzystałem uwag Twoich co do kształtowania się tej mojej przypowieści, inne za niebyłe uważając. Cywilizacja składa się z nabytków wiedzy izraelskiej - greckiej - rzymskiej, a łono Jej chrześcijańskie, czy myślisz, że w świadomej siebie rzeczywistości już
tryumfalnie rozbłysło? Mag jest Żyd - Artemidor i Zofia są Grekowie - znajdziesz tam i Rzym, lubo Tobie, wielki poeto, inaczej i gdzie indziej, nie zaś w mniej plastycznych sferach, ruiny oglądać i sławić przstało. Szczęśliwszym byłeś.

CYPRIAN NORWID

Pisałem 1859

I

Przypłynął młodzian z górnego Epiru
Do miasta Regium, na rzymskim okręcie;
Grek był, lecz matki ród się wiódł z Iliru;
Krwi też dwoistej wzajem przeniknięcie
Na twarzy jego dostrzec można było,
W sposób, iż profil z greckich miał medali,
A w oczy patrząc: skroń nabrzmiałą siłą,
I włos mniej ciemny - i usta z korali.

Z Regium, jak długi brzeg, ku Puteoli
W konnej i gwarnej jechał karawanie,
Czas to był, kiedy z imperialnej woli
Poczęto wielkie o drogach staranie,
I częste mosty, z gładkiego kamienia,
Skałę ze skałą wiązały ogniwem -
I różni ludzie, i różne cierpienia
Żelazem granit obrabiały krzywem:
Adryjan, cesarz w sztuce wszelkiej biegły,
Doglądać lubił kamienie i cegły.

Od Puteoli, po appijskim bruku,
Epirski młodzian zdążał już do Romy,
A Romę marzył podobną do łuku

Tryumfalnego, którego ogromy
U samych niebios swój początek biorą,
Lub samych niebios stały się podporą.

Wszakże on jeden z całej karawany

Marzył - gdy inni toczyli rozmowę,

Jak świat na nowo został popisany?

O ile prawo carskie lub ludowe ? -

Gdzie: w wstępnym Rynku albo w Trastubernae

Osły i konie zanocować wierne ? -

Jest coś wśród wielkich miast i naokoło,
Zwłaszcza pod wieczór, zwłaszcza dla pielgrzyma,
Co wypogadza lub zachmurza czoło,
Ziejąc nań niby westchnienie olbrzyma -
Jest coś w tym szmerze, co pierwszy dolata,
Skoro się miejskich bram rozemknie krata.

To coś - Epirczyk nasz poczuwał w chwili,
Kiedy się kupcy z celnikiem wadzili
O jucznych osłów porządek zmięszany -
O kilka asów na lampę u ściany.

Nareszcie w miasto weszła karawana,
Wielkimi juki chmurna i leniwa,
Raz jeszcze widzieć dając twarz młodziana,
Gdzie się ulica okręcała krzywa,
A strażnik z włócznią stojący brązową:
„Ktoś jest ?" - latyńską zapytywał mową.

„Syn Aleksandra z Epiru" - i daléj
Osły a konie szły - - i znów pytali.

II

Minął rok całym dni i godzin tokiem -
Za Awentynem słońce czerwieniało.
Przez plac dwóch ludzi szło swobodnym krokiem,
Zbliżonych k'sobie jak dwugłowne ciało.
Wieczór był cichy, cichością jedyną,
Samemu tylko właściwą Rzymowi.
Ni wieś, ni miasto - tu cię woły miną,
A tam wykwintna biga zastanowi;
Tłumy z jakiegoś wracają igrzyska,
Po wzgórzach warty obchodzą wigilie -
Chłopięta śmietnik zmieniają w ogniska,
Cyprysy milczą - woń roznoszą lilie -

Syn Aleksandra, wstrzymawszy się nieco,
Do gramatyka rzymskiego te słowa
Mówił: „Te światła, co u wnijścia świecą,
Gdzie właśnie nocna przelatuje sowa,
Rok temu, skoro zapalano, pomnę:
Wjeżdżałem obcy w to miasto ogromne."
„Któż by zgadł ? - na to Gramatyk odrzecze -
Że oto w czasie tak krótkim, zaiste,
Nieokrzesane straciwszy narzecze,
Latyńskie słowo wypowiadasz czyste!

Co więcej! mądrość mający na celu,

Kto by zgadł, mówię, że w wjazdu rocznicę

Zwiedzić już myślisz, młody przyjacielu,

Artemidora mądrości świątnicę ?" -

„W czasie tak krótkim, powiadasz - pociecha!"

Epirczyk odrzekł z westchnieniem głębokiem.

III

I szli. - Rok minął dni i godzin tokiem.
Artemidora ogród oświecony:
Fastigium domu nad skrawym obłokiem
Czerni się w trójkąt; niżej biust złocony,
Z framugi ciężkie wychyliwszy czoło,
Rzekłbyś, iż chyłkiem pogląda wokoło.

Zofiję z Knidos mędrzec miał u siebie.
- Uczniowie w laurów ciennikach siedzieli,
Czekając: gwiazdy aż błysną na niebie;
Czekając: północ aż ich rozweseli
Tym ogniem tylko północy właściwym,
Ni to widzialnym, ni światłym, lecz żywym,
Ogniem wewnętrznej gorączki i drgania
Powiek, gdy ciężeć poczną od czuwania,
A słów mierzonym śpiewanych akcentem
Skoro się przy tym wyrzuci niemało,
I subtelności niejednej, zakrętem
Wstecznym, skoro się dobrze naszukało - -
I człowiek, w całej myślenia machinie,
Poczyna czuć się zostawionym sobie,
Lubując giętkość jak skoczek na linie,
Starego ojca niosący w osobie.

- Tej to gorączki z nałogu czekano,
A coraz nową rzecz dyskutowano.

Zofija z Knidos pośród tej drużyny
Mądrej podobną była do opalu,
Co zda się mieścić wszystkie tęczy płyny -
Lecz nie rozlewa ich z skąpstwa czy żalu ?
Żalu - bo opal z łzawym błyska mętem;
Skąpstwa - bo blask swój wycedza ze wstrętem.
Zrodzona w Knidos, w Rzymie wychowana,
Gdyby to było nie za Adryjana,
Kiedy już Sybill błękitne jaskinie
Proroczych w sobie nie kryły trójnogów -
Może by głos jej był jako naczynie
Brzmiące - dla ludzi śmiertelnych i bogów.
Lecz inny wzywał smak, rządziło nie to:
Była więc więcej od Sybill - kobietą!
Była tym samym - bo czasów własnością,
Natchnieniem smaków ich - z bezświadomością

Pod tymi laury, których liść szeroki
Lamp różnofarbnych złamały promienie,
Szaty ją wiewne tulą jak obłoki
I układają na ciche kamienie -
Z rzeźbą ich łącząc tak żywą naturę,
Jak rzeźba wpaja się w architekturę.
Zaiste, odłam to jakiejś świątyni,
Gdzieś barbarzyńskim roztartej obuchem -
Nikt zeń całości nowej nie uczyni,
Ni ją spokrewni z cudzoziemskim duchem:
Zawsze to będzie pamiątka bez-łzawa
Czegoś, co nie ma istoty ni prawa.

Ty, coś ją widział, zakryj sobie oczy
I powiedz, co z niej pamiętasz szczególnie ?
Nie gładkość czoła, ni wieniec warkoczy,
Pamiętasz jakieś wzięcie się - ogólnie -
I głos: ten słodkie miewać zwykł poczęcie,
Potem się kroplił jako płyn - a potem
Jakobyś srebrnym wydzwaniał go młotem -
Potem - i rylca było w nim zgrzytnięcie!
Ruch też głosowi wtórował, a zawsze
Prędzej, w obejście przechodząc łaskawsze.

Taką to panią mędrzec gościł w chwili,
Kiedy przez salve mozaiką wybite,
Na progach sieni stopami zużyte,
Męże dwaj cichym koturnem wchodzili.
Starszy był w szarym płaszczu i tunice,
A laskę przed się stawiał jako świécę
Prostą, o wiele dłuższą nad użytek.
Każdy zwój płaszcza jego, założony
Jak pargaminu pisanego zwitek,
Łamał się ostro lub obsuwał w strony,
W sposób, iż z tyłu widząc go o zmroku,
Jak sprzęt nieżywy wydałby się oku -
Sprzęt świeżo zdjętą szatą obrzucony.
„Mistrzu Jazonie Magu! - rzekł mu drugi -
Czy nie raczycie prosto do ogrodu?" -
A w głosie jego było coś i sługi,
I przyjaciela, i bliskiego z rodu.
- Starzec krok zwrócił za odpowiedź całą
I weszli oba boczną furtką małą.

Weszli - ostatni goście spodziewani.
Perystyl odtąd pustą już przestrzenią - -

W alabastrowej lampa stojąc bani,
Mdlała - kolumny blado się czerwienią
Od strony światła, ciemniejąc od drugiéj -
Czasem słów kilka posłyszysz za sienią,
Czasem leniwy krok sennego sługi.
Lampa przedzgonnym co tryśnie promieniem,
To się mozaiki na ziemi poruszą,
To arabeski zatrzęsą sklepieniem,
Jakby gmach - ciałem, ona była duszą.

IV

Pomiędzy świtem a nocy zniknięciem
Płomienne blaski różowe z mrokami
Walczą, jak Cnota z świata-tego Księciem -
Mdławe, lecz ufne, choć wciąż je coś mami.
Pomiędzy świtem a nocą jest chwila,
Gdy hoże łuny z czarnymi krepami
Błądzą, aż bystry promień je przesila.
Ostatnia gwiazda wtedy w niebo tonie,
A słońce rude swe wynosi skronie -
I periodyczna pamiątka stworzenia
Wciąż od Pańskiego kreśli się skinienia.
- Pod taką dobę do swojej gospody
Syn Aleksandra z Epiru powraca.
Wszedł i dwa palce przyłożył do brody:
Drgnął, błędną ręką płaszcz na sobie maca;
Co gęstsze zwoje, to otrząsnął lepiéj -
I wybiegł krokiem niepewnym, jak ślepi.
Niewiasta, za nim patrząc z korytarza,
Etruskiej lampy knot podjęła igłą
I poruszyła oliwę zastygłą,

Mrucząc: „Czy mieszek? drachmę? nie uważa!"
Tak szepcąc, w ciemność kątów pozierała,
I szła, i milkła, i znów coś szeptała.

V

Pomiędzy świtem a nocy zniknięciem
Płomienne blaski różowe z mrokami
Walczą, jak Cnota z świata-tego Księciem -
Mdławe, lecz ufne, choć wciąż je mrok mami.
- Pod taką dobę u Artemidora
Do głównej sali wracano z ogrodu:
Śniadać zbliżyła się konieczna pora
Dla gości, skrzydłem poruszonych chłodu,
Chłodu, co, lubo letni, ostro godził
Na bezsennością gorące powieki
I trzeźwił róże mdłe, a oczom szkodził,
Po-rozparzanym od wewnętrznej spieki.
Szli więc do sali, gdy niewolnik zasię,
Do laurowego wbiegnąwszy ciennika,
Zdjął lirę Zofii wiszącą na pasie,
Pargaminowe zwitki spod stolika,
Pudełko z kości słoniowej z woniami,
I oddał służbie stojącej za drzwiami.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Niedługo uczta u Artemidora
Zwykłymi kończyć się będzie toasty;

Wszelkiej tam rzeczy osobna jest pora,
I o wigilii najdalej dwunasté
Ktokolwiek salve wybite mozaiką
Koturnem swoim niebacznie zawadzi,
Przyjętą będzie pocieszał się bajką:
Że Mistrz dyktuje właśnie, albo radzi.

- Z Koryntu rodem, Artemidor w Rzymie
Sławy urokiem otoczył swe imię;

Był nawet wzywan i do Adryjana,
Na posłuchania treści niewiadoméj -
Bliżsi wszelako - tych przyjmował z rana -
Twierdzili, że był wolnym jak atomy,
Że w Adryjanie cesarz dlań jest człekiem,
Że Amaltei napawa go mlekiem,
Że w jednym ledwo folguje mu snadnie:
W archeologii - którą zna dokładnie.

Pewna jest wszakże, iż ci bliżsi, właśnie
Im więcej bliżsi, widzieli mniej jaśnie.
To miał do siebie Mędrzec, tak iż w domu
Stawał się prawie nie znanym nikomu.
Nie był to wszakże fałszerz, ni jakowy
Pochlebca płaski, ni umysł jałowy,
Ni tajemnicą owiany mąż czynu,
Arystokracji szpieg, albo szpieg gminu.

- Wcale. - Filozof był to szkoły własnej -
Ta, że posady nie mając zbyt jasnej,
Utrzymywała się w całości ścisłéj

Przez solidarnie ukrywaną próżnię,
Im bardziej uczeń w duchu był zawisły,
Zobowiązywał więcej - lecz ostrożnie -
Wylania przy tym skąpy? czy lękliwy?
Kończył, iż jak się skłamał, tak był żywy!

Chcesz poznać wartość szkoły lub podania,
Na ich ostatnie spojrzyj egzemplarze:
Tych jeśli błędem są pocałowania,
Jakaż być musi miłość pierwo-wzoru! -
Tych jeśli cechą jest siła-uporu,
Jakaż być musi na czele skalistość? -
Tych jeśli brudem całym szata z woru,
Jakaż być musi na górze przeczystość?

Artemidora uliczni czciciele
Podobni byli do zbiegłych klijentów,
Gdy ogłuszali, rozprawiali wiele;
Skoro kto przeczyć śmiał - szukali mętów,
A często naprzód, czując się niepewni,
Kończyli śmiechem lub milknęli rzewni.
Dla mniej ćwiczonych mieli pobłażanie,
Zwłaszcza w publicznych miejscach oczywiste;
Lecz jakby mówiąc: „Cóż mi dajesz za nie?
Uderz choć czołem i wpisz się na listę."
Koryncki mędrzec mawiać zwykł: „Gdzie ruszę,
Oblegają mię te Epimeusze " -
I nieraz w szczerym widziałeś go gniewie,
Gdy który z owych wieszał się na drzewie,
Lub patrzył w ogród Artemidorowy,
Co robi mędrzec? gdy nie miewa mowy -

VI

Zofia, do siebie weszedłszy leniwo,

Wśród perskiej sofy skronie utuliła

I płaszcza jeden róg powlekła krzywo

Ku ramieniowi - i tak zostawiła:

Nie jak kto spocząć chcący się odziéwa,

Lecz jak kto, nie chcąc nic, co pocznie, zrywa.

Ten ją owładnął woli bezkierunek -

I zostawała tak, patrząc na lirę,

Na skrzynkę z kości, gdzie się chowa mirrę,

Na zwitki wreszcie, które przez trafunek,

Pomięszał sługa z przenośnym ciężarem -

I pomyśliła: co też one znaczą? -

Lecz zostawała pod bezwoli czarem,

Marząc: czy same do niej przyjść nie raczą? -

Słońce coraz to jaśniejszym promieniem
I coraz cieplej wzierało w mieszkania,
Przedmioty jedne usuwając cieniem,
Zbliżając drugie przez ich wyświetlania.
Na pargaminu zwitek promień żwawy
Spadł, jako złoty liść na ciemne trawy,
I błyszczał, chwiejąc się niejaką chwilę -
I znikł - i nastał moment ciemnej przerwy:

Płaszcz Zofii frunął z lekka, jak motyle -
Wstała - i legła znów, patrząc jak pierwéj.

Kto była Zofia? - wiemy, lecz czym w Rzymie?
Odpowiedź z zwykłych pozorów zawiła:
Bezmężna, sama w willi swojej żyła.
Nadawano jej Poetessy imię;
I tę językom ludzkim dawszy stronę
Osobistości swej, czuła się wolną.

- „Nie darmo piorun laurową koronę
Mija"* - mawiała, gdy była swywolną,
Gdy osłupienia mijały ją owe
Częste, dla których uchodziła w stronę,
Lub jak niedawno na pargaminowe

Patrzyła zwitki - - - - - - - - - - - - - - - - * Przysłowie, a pierw zabobon Rzymianin.

- - - - - - - - - - - - - - - - -osłupienia, niby

Do wyczerpnięcia wnętrznego podobne:
Oczy jej wtedy szkliły się jak szyby!
Zdały się szukać czegoś palce drobne:
Czegoś, jak gdyby strun liry zniknionej -
Czegoś, jak gdyby perełki zgubionej.

Nareszcie wstała - za nią płaszcz szkarłatny
Powlókł się, jako ciężkiej fali struga.
Podjęła zwitki w sposób tak udatny,
Jakby kto patrzył na nią, może sługa -
I rozwinąwszy, że były obfite,
Ciekawość wzrosła, co by zawierały ? -
Lecz nie czytała - raczej, jak są zwite,
Baczyła, zwój ich roztoczywszy cały,
Podobną będąc w tej cichej robocie
Do jakiej dawnej Sybilli, gdy w grocie
Poprzekreślanej słońca promieniami,

Jak w strunach złotej liry rozrzuconych,
Duma - a duch jej trzepoce skrzydłami,

O wysokościach marząc niezgłębionych.
Wreszcie, początek znalazłszy rapsodu,
Czytała- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- „Zofio!" - greckie były słowa -
Tu zatrzymała się: „Szkoda zachodu! -
Mówiąc - za długa rzecz: rozboli głowa -"
Dalej: „Zofijo! - znaczy tu: mądrości!" -

I śmiać się bardzo poczęła z zazdrości -
Komu ? - mądrości ? - więc, kończąc czytanie
Rzekła: „Nie do mnie!" - z gniewu czy z radości
„Wszelako - krewne mi te wszystkie panie

Z Olimpu, bądźmyż przeto, jak przystoi
Na pokrewieństwo, mądrzy - cóż tam stoi?"

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ZWITEK PIERWSZY
§ 1

Mądrości! tobie poślubiłem z dawna -
I oto wzięła mię ta Roma sławna
W wielmożne dłonie swoje, mnie, z Epiru
Sierotę! - Ówdzie mdłą byłem rośliną
Na pustce dziadów; tu - drobiną żwiru.
Mniej: pyłem, może i pyłu drobiną.
Zowąd próg domu zdawał mi się światem,
Stąd Epir cały progiem mi domowym.
Rozszerzyłem się, prawda; idzież zatem,

Że wzrosłem ?- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - zwitkiem tym pargaminowym

Można by ludzi otoczyć gromadę,

Tak bo szeroki! - wszakże jednym słowem,
Krótszym a głębszym, wlewać można radę,
Moc, rozrzewnienie, pociechę, lub zdradę! -
Cóż stąd? - -

Czy człowiek, widząc tak szeroko
Na każdą chwilę swojego żywota,
Ile zakreśla mu dokoła oko,
Doszedłby, gdzie są wszech-mądrości wrota ? -
I wielkich świata spotkał luminarzy
Tam, gdzie powinien, nie tam, gdzie się zdarzy
Czy raczej zwiedzić winien obszar cały,
Nie okiem jego, lecz okiem ludzkości
Skreślony jemu, gdy był jeszcze mały,
I śnił na progów własnych pochyłości,
I patrząc, gdzie się widnokrąg zasklepia,
Myślił, że człowiek, skoro tam dobieży,
Rękoma swymi niebios się uczepia,
Wysysa nektar i jak Bachus leży? -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Trzebaż więc zawsze, by serce górala
Po brukach miasta pierwej się wytarło
I łza człowiecza wędrowała z dala
Tu ? - by samotniej niż w zaciszy marła,
Twardniejąc z wolna jak ziarno opala!
Złotnik ażeby brał potem jej jądro,
Ważył i w kolce osadzał, i może,
Dewizą jaką naznaczywszy mądrą,
Przypiął do ciżem, lub psu na obrożę! -

Nie! - tu jest czasów jakaś tajemnica,
Albo tu kłamie się już jak dla rymu,
Albo jednego tu nie ma szlachcica,

Co by, jak Scipio, sam gadał do Rzymu,
Albo tu cała szlachta - to konnica! -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Nie! — prawdy dziwnej bliskość czuję łonem! -
Ateny przecież jak Rzym świetne były,
A jednak Scyta Zamolksys z Solonem
Różnił się, niby odmienne dwie siły.

- Mamże Epiru zostać Pigmalionem,
Czy rzymskie jeszcze oglądać mogiły

W ogromnych łunach? - i, mimo Zeusa,
Padłe, jak niegdyś Korynt za Mumiusa? -
Stój! -

W rymie zdradnej płynności jest siła:
Sybilla stara, co w sieniach mych dziadów
Siadała jadać, pomnę, że mówiła:
By strzec się echa-słów, i winogradów
Upajających nie tykać nad miarę.

- Któż retoryki nauczał tę starę ? -

Mistrz gdzie ? co onej nie szczędził przykładów -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Nicość! - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

§ 2

- - Skończyłem wczora na zwątpieniu-
Dziś mój gramatyk wskazał mi cynika
Sławnego w Rzymie - nie powiem imienia.

- Są ludzie, których lepiej znać z ich cienia:
Twarz w twarz spojrzawszy, osobistość znika.
Tego gdzieś medal widziałem brodaty

Z zagłębiającym się w przestrzeń wejrzeniem;

Dziś mówił myślą, słowem i skinieniem,

Najoczywiściej - w ostatnie bogaty.

Co myśli? nie wiem; co mówił? - nie pomnę;
Co cierpi? - z płaszcza wyczytałem w łaty -

Smutno mi -

- - - - Rzym - jest to miasto ogromne.

§ 3

Kto jest Mistrz-Jazon-Mag? - zapytać muszę:
Mąż tajemniczy a powszechnie znany -
Kto Artemidor? - o tym wiele tuszę -
Kto są tak zwane w Rzymie Chrześcijany?

§ 4

Adryjan cesarz wymyślił rzecz nową:

Każdy wiek inną wyrazić budową.

Będzie to jakby historii zwierciadło,

Będzie to jakby sztuki abecadło,

Ogromne dzieło i praca niemała!

Narodów różnych niewolnik zajęty -

Wiek się zadziwi, przemysłowi chwała!

W prowincje nawet rozchodzą okręty:

To z robotnikiem, to z ciętym marmurem.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Rzym jeden Rzymem, a świat - jego murem.

§ 5

Mistrz Artemidor dzisiaj szedł ulicą,

Trzymając w ręku liść lauru: przypadkiem
Uronił tenże - ucznie wraz rozchwycą.
Tak niegdyś z polnym postąpiłem kwiatkiem.
Tu mądrość, owdzie zachwycało lico;
Tamto - to było kiedyś, i ukradkiem -
Są myśli, które choć naznaczyć trzeba

Czymś, jakoś - później one się rozświécą! -
Zda się, iż równie znachodzi je sztuka,
Podobną będąc zbłąkanej dziecinie,
Co nuci, patrzy i maca, i szuka —

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ten ustęp mamże pozostawić czy nie ? -

§ 6

Że to nie piszę na stylu wystawę,
Naznaczyć muszę choć kilkoma słowy:
Widziałem dzisiaj twarze dwie bladawe
Dwóch niewolników, dwie schylone głowy,
Związane ręce - byli to zbrodniarze,
Niewdzięczni panu swemu, zbiegi, trutnie,
Leniwcy - wspomnieć smutno, jakie twarze!
Jeden uśmiechał się bardzo okrutnie,
Wejrzenie widzów raniąc - drugi w kroku
Zdążał mu, przeto iż dłuższy był w stanie,
Szli tak w kurzawy i pięści obłoku -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Jak mam rozumieć tygrysom rzucanie?

§ 7

Cóż jest niewolnik ?- - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - „W siódmym paragrafie

Iglicą znaczę" - to Zofia mówiła,
I zwój, jak długi był, na powrót wiła.
Potem: „Doczytam i w toż miejsce trafię" -
Dodała, ręką przecierając czoło -

Potem: „Pamiętnik dziwny" - potem: „Kto to?
Przychodzień jakiś - u Artemidora?

Kto był? - rada bym poznać go z ochotą.
Mistrz-Jazon! - przy nim młodzian jakiś wczora
W cienniku bocznym przechadzał się długo;
Wszelako owy, wiem, skąd rodem. Sługo!"

Tak gdy kończyła Zofia wykrzyknikiem,
Kotara boczna fałdy szerokiemi
Drgnęła, rozsuwać wszcząwszy się od ziemi,
I Egipcjanka, uprzedzona sykiem,
Jak syka człowiek, gdy igłą się zrani,
Weszła, nietrudny ukłon dając pani.
Zofia milczała, pismo mając w dłoni,
Zaś niedoszyte płótno swe niewiasta
Trzymała - wreszcie słowa te uroni:
„Która wigilia ?" - „Wigilia dwunasta." -
„Dosyć" - służąca znikła za kotarą -
Pani się przeszła swobodnie po sali,
Lecz gdybyś pierwej na oną twarz starą
Patrzył, a potem zatrzymał się w dali,
By, niewidzialnym będąc, Zofię widzieć -
Rzekłbyś: „Zaiste! piękne straszne bywa,

Odkąd się człowiek pocznie za nie wstydzić."
Tak bo bezładnie na twarzy jej grało
Uczucie błędne i znużone ciało.

To rzekłbyś, widzu, i dodałbyś: „Smutno!
Patrycjatowi, scyjencji, epoce."
- A potem łzę byś na egipskie płótno
Rzucił i nie w te uwierzyłbyś moce
Rzymu, pod maską wylęgłe okrutną -
I nie w te czucia, które dają noce
Dyjalektyczne u mistrzów wymowy.

Tak zaś bolesnym poczuwając drgnieniem,
Nie byłbyś zdolnym rzec jasnymi słowy,
Lecz byłbyś zdolnym dotykać sumieniem.

Są bowiem drogi dwie wyrozumienia:
Przez wiedzę jasną lub skryte cierpienia;
Druga, na Zofii twarz rzucając światło,
A światło z sługi jej przyjścia wywarte,
Zmieniała pierwszą, to jest wiedzę, na tło,
Na zapisaną, lecz czytelną kartę.
Jakoż w ten sposób czytając osobę,
Mylić się można sto razy na dobę;
Raz wszakże zgadłszy, wie się więcej o niéj,
Niż żebyś rok z nią przeżył na ustroni.

Po chwili Zofia przepatrzyła jeszcze
Pargaminowy zwój cały, jak długi,
Z uwagą, z jaką baczne czynią sługi

O szatę pana, gdy padały deszcze,

I skryte w ścianie otwarłszy framugi,
W alabastrową złożyła go urnę,

To rzekłszy: „Kiedyś wyleję, jak strugi,
Wszystkie te razem rapsody pochmurne,
Które do siebie mają, że upadam,
I nie rozumiem się, i nie posiadam."
Wszakże mówiła tak drażliwa pani,
Jak ktoś z owoców ocknięcia wesoły:
Nim się rozbudzi, właśnie świt go rani -
I gniewałby się na same anioły;
Humor - z którego powstają tyrani!

Nie była wszakże Zofia złą kobiétą,
Ani aniołem pisarz pamiętnika -
Lecz stało się to przez oną ukrytą

Potęgę czasów, gdy w żyjących wnika

I aktorami czyni ich dramatu -

Co się rozwija jak cierń, lub pąk kwiatu.

Po chwili jeszcze z tej drugiej potęgi,
Snu czy lenistwa swego, ocknęła się
I, jakby znikło jej wspomnienie księgi,
Egipcyjankę znów pyta o czasie:
„Którą wigilię obchodziły warty?" -
Lecz dlań odpowiedź była obojętną,
A głos już więcej szczery i otwarty,
A sługa cicha bynajmniej natrętną.

Po tym przechodnim dysonansie ona
Stała się trzecią osobą - tą samą,
Którą widziałeś wśród mądrego grona,
Z służbą jej stojąc ukradkiem za bramą.

VII

„Więc z nimże samym mówiłeś dziś jeszcze ?
Gdzie ? w sali bocznej przy impluvium, czyli
W ogrodzie ?"

„Nie wiem - tylko, jednej chwili,
Słuchając, pomnę, że na fali dreszcze
Patrzyłem, ruch jej śledząc ondularny;
Więc - przy impluvium dziać się to musiało:
Człowiek tak z miejscem bywa solidarny,
Czy myśl tak często łączy się z przestrzenią,
Że jakaś licha rzecz i przedmiot marny
Przez porównanie świecą jej lub cienią?" -

„Zaiste - na to odpowie Gramatyk -

Skąd idziesz, zgadłbym, słyszawszy ten attyk.

Nie przeto jednak mało jest dziś w Rzymie

Jak Artemidor wymownych, i wnoszę,

Że obcy nawet słyszał już to imię,

I że nie pierwszy ja chlubnie je głoszę -

I że dość wyrzec: on!" -

- Gdy szli ulicą,

Gramatykowi przerwał poczet konny,

Nadbiegający z taką błyskawicą20

Hełmów i mieczów, i dzid, które świécą,

I orłów, zastęp znaczących koronny,

Iż skoro kurzu dwie spadały fale

Na dwa przechodniów rozstępy zdziwione,

Syn Aleksandra znalazł się przy Skale.

Gramatyk nie mógł przejść w tęż samą stronę

I niecierpliwe dawał tylko znaki,

Co chce - jak młode poza gniazdem ptaki. Skałą nazywano cały obwód kapitolijski

Środkiem zaś onych przechodnich rozstępów
Biegł najprzód hufiec ów w jasnych zbroicach;

Lamparcie skóry tym, jak skrzydła sępów,
Zdały się pierzem wyrastać przy licach,
Dotykać ledwo bark i pływać w wietrze.
Pierwszy ten szereg orły trzymał cztery
I - S.P.Q.R. - złocone litery
Na ciężkich włóczniach. Drugi - zbroje letsze,
Sposobem Partów do ciała przywarte,
Welgnione w konia zagiętem kolanem -
I piersi na przód swobodnie otwarte
Z łuskowem kryciem jasnem, jakby szklanem.

Nad tym zastępem w trzy strome ogniwa
Trzy wieńce łączą się, i w kształt tablicy
Wyobrażenie jaśnieje wilczycy.
Dalej i dacki smok z ogonem pływa,
I kręte trąby miedziane trębaczy,
I krzyk: „Odeprzeć! - kto zboczyć nie raczy."
- Za tym przestanek - jedna kurzu skiba
Przepadająca w nic, jak na dno ryba,
I jedna chwila rytmowej cichości -
I dumy pełen czy opieszałości,

Czy wyróżniony przez ruchu swobodę,
Pretor na koniu płowym, mąż otyły,
Oglądający się, gładzący brodę,
Jak człek urzędu pewny, lub swej siły.

Ten, z wolna jadąc, piesze wiódł szeregi,
Do środka w koło nieporządnie zwite,
Jak cyrk przenośny z okolnymi brzegi
I oś mający stanowczo nie wbitę.
Tą osią byli do pół obnażeni
Męże trzej, dobrze powrozem ściśnieni,
Lecz onych ledwo widziałeś niekiedy
Czoła lub piersi nagością świecące,
Wśród chmur zwichrzonej dokoła czeredy
To wyjawione, to zapadające.
I były one jakoby członkami,
Co nieraz leżą na cyrku drgające,
I lśniły one za rózeg snopami
- Rózeg, co sądy znaczą i liktorów -
Jak białe lilie gęsto ogrodzone,
Jak białe lilie z sadu wychylone,
Widne przez wrota szerokich toporów,
Co przywierały się lub zawierały,
Skoro się męże niosący je wili
Ulicą krzywą, pod stopami Skały.

Przed onym płotem toporów i wici
Szli i kapłani, niosąc kadzielnice:
Poważni, czasem po oczy zakryci,
Wyzierający tylko na ulicę,
Kiedy się zmięszał porządek szeregów.
Także i tłumacz, i pisarz, i szpiegów,
I świadków nieco - dalej poczet drugi:
Ciekawych - swoją hierarchię mający,

Przez onych pierwszych klijentów i sługi,
Lecz mniej solenny i rozprawiający.

Do wpół na osła pochylony grzywie,
Fig kupiec mówił: „Żydów trzech powlekli!" -
„Chrześćjan!" - gladiator odparł mu chrapliwie.
„Wróćmy" - ktoś inny. „Choćby też osiekli -
Gladiator rzecze - nie ma po co chodzić.
Nędzne to - hajże! - odrość się, odrodzić,
Zawdziać się w siłę na cyrku zdobytą
Nie taka łatwa rzecz! - cóż? że i bito,
Ale jak bito ?" - to mówiąc dokładał
Pięściami na wiatr, okraczał, przysiadał,
Wołając: „Hajże! - w słup - dextra ! sinistra /" -
„Naści, lwie!" - kupiec rzekł, rzucając figą -
A inny drugą: „Moja więcej bystra" -
A inny: „Moją zawarczę jak frygą" -
„Wiecie co ? ja wam dopiero wyłożę
Rzecz, co słyszałem w kuchni senatorskiéj!
Pozwólcie, ino płaszcz lepiej założę" -
I spluwał, akcent kłamiąc oratorski.
„Pozwólcie - rzecz ta ciekawą być może -
Pozwólcie!" - mówił po trzecie mąż mały,
Z wielkimi w uszach srebrnymi kolcami,
Mówił wśród klasku fig, co wciąż padały.
„Tandem, to rzecz jest, w której dosyć idzie
O ogrodnika pewnego." - - „O Gwidzie
Będziesz mi mówił - kupiec fig zawoła. -
Wiem, iż powlekli tego apostoła -"
„Gwidzie?" - z kolcami mąż odeprze mały. -
„Tu jest pytanie, jak wykłada szkoła?
Gwido wulgarne powieści go zwały,
Że bez nazwiska był, bez nazwy - zgoła
Sierota, guidam, zwana dalej guido,

I nieuczona gawiedż, która woła:
«Gwido»} lub nazwę łączy apostoła
I inne - wszakże nie wiedząc, skąd idą!"

Tak mówił drugi ów gladiator słowa
Coraz to szybciej - gdy osoba nowa
Użyła większej jeszcze ciekawości,

Mówiąc: „Sam boski cesarz w swej mądrości
Dozwala bogów czcić wszelkiemu człeku,
Ani wyzuwa z dóbr, praw i wolności
Za to - jak działo się innego wieku.
- Sam boski, boskie cenić umie rzeczy:
Ale jest prawo, i to służy jemu,
I jemu przeczy ten, kto prawu przeczy;
A prawo trzeba znać - z czego pochodzi,
Że jest ciekawa rzecz, jak się to zgodzi:
I czy fałszywie Gwidon oskarżony,
I jako obie pokażą się strony?" -
To rzekłszy, cofnął się do towarzysza,
Który na boku wstrzymał się na chwilę -
I szli pośpieszniej.

„Różnie się ucisza
Lud" - rzekł Gramatyk. - „O tyle, o ile" -
Towarzysz na to - i szli. - „Przez przypadek
Znalazłem się w tym zgiełku; nie sam byłem:
Zginął mi uczeń" - tu uczynił spadek
W głosie i nieco obrócił się tyłem -
„Uczeń?" - „Jakoby - przyjaciel niejaki
Artemidora, z prowincji młodzieniec,
Którego wdrożam w treść wiedzy wszelakiéj,
Gotując może togę, urząd, wieniec -
Zresztą nie uczeń, jak to wy zowiecie." -
„Różne są nazwisk użycia na świecie" -

Towarzysz na to. - „Jakże zdrowie Maga?" -
Gramatyk znowu. - Po chwili milczenia
Towarzysz na to: „Pochlebne życzenia! -
Dzięki! - jak zawsze: taż sama powaga."-
„Więc zdrów?" - „Więc - na to towarzysz odrzecze
Vale." - Gramatyk rzekł: „Oto ma zguba!" -
I okręcił się łokciami jak szruba,
Gdy wraz Epirczyk dodał: „Nie uciecze" -
Z uśmiechem także witając drugiego.
„Widziałem, pomnę, u Artemidora
I mam do Mistrza list." - „Przyszły kolego" -
Odpowie Barchob, uczeń, i zdążali
Milcząc, jakby się wcale lub dość znali.

VIII

Teraca była mozaiką wysłana.
Przedstawiającą modre pawi stado.

Wchodnią tej ścianą jest domostwa ściana,
Z trzech innych każda przejrzystą arkadą,
A każda z arkad tych poopierana
Na faunach, którzy wieńce na się kładą,
W sposób iż, stojąc w takowej teracy,
Podobny jesteś do biustu pod łukiem,
Gdy nogi twoje suną jak po tacy,
Z gładkim klejnotów bawiące się brukiem.

Dodać tu jeszcze należy popstrzenie
Cieniami liści i różne zielenie
Rozlicznych krzewów, co mają stosowny
Ton zieloności do kwiatów swych blasku,
Często i zapach, jak przekład dosłowny -
A poznasz Zofii dom po tym obrazku.

Tam Artemidor gdy wchodził swobodnie,
Zofia ruszyła iglicą kościaną:
Wraz z stołu, który ma półkosze spodnie,
Spadł w nie zwój pisma, ścierając się z ścianą,

I spoczął w mroku, jak owi, co leżą
W cieniach, czekając, póki nie zostaną
Oddani rzeczom, do których należą,
A wtedy będą rozwici i staną.

„Szczęśliwież wchodzę albo nieszczęśliwie ?" -
Mówił, bynajmniej nie troszcząc się o to,
Jak ten, co palec kładzie na ogniwie
Brązowym u drzwi, z nałogu ochotą,
I tejże treści odbiera skinienie,
Jak nieczekaną odpowiedź lub echo,
Pewny, że nie jest troską ni pociechą -
Podobnie mówią poza Styksem ciernie!

Wszelako Zofia gdy podniosła oczy,
Spadała jeszcze z nich czytania krepa,
Co po mozolnej pracy chwilę mroczy,
Gdy, duch że czuwał, natura jest ślepa,
Póki się w nowy akord z nim nie stoczy -
Więc rzekła niemniej mało trafnym słowem:
„Cóż jest szczęśliwość?"

„Dowieść to gotow-em,
Acz w sprzeczny sposób, bo wchodząc nie w porę -

„To ledwo dowód, że różne są doby,
Organizacje też zdrowe i chore -
Lub że nie tykać tych rzeczy - byłoby
Lepiej - "

„Tych rzeczy ?"

„Lub w inne sposoby."
Zofia, to wszystko do Artemidora
Mówiąc, kończyła jakoby czytanie;
Po chwili wszakże rzekła: „Jestem chora!

Mów mi - czy Jazon Mag nie będzie w stanie,
Jak to niejednej uczynił osobie,
Przez ziół potęgę, lub przez zaklinanie,
Wzmóc mię? i o tej czy nas przyjmie dobie?"

„Nas ? w tym wątpliwość, acz sam doń dziś idę
Nie mawia bowiem naraz z dwojgiem osób,
Do elokwencji mając dar i sposób,
Jakby kto brał się przenieść piramidę! -"

„Idź-że" - mówiła, podnosząc się z wolna,
A potem w dłonie klasnęła swywolna,
I Egipcjance, po cichu wchodzącéj,
Wskazała znakiem, co ma ponieść za nią -
Gdy Mędrzec czekał, aż wreszcie niechcący
Dała mu rękę i wyszedł z swą panią.

Poszli - za nimi wonie olejkowe
I szat szelesty, i cienie się wlekły,
Jak gdy wiatr wionie w pustki ogrodowe,
Gdzie skwary pierwej paliły i siekły -
Lecz, miecąc Uście, nie odziewa w nowe.

IX

Gdy Pretor z konia zsiadł, już przedtem nieco
Po obu stronach perystylu stały
Gwardie w lamparcich skórach i co świecą
Łuskami; od tych wprost na polot strzały
Szeroko widzisz schody, gdzie trybuna
I złoty posąg cezarski, świecący,
Jak w mroku rannym pożarowa łuna.

Tam - poczet pieszy, po stopniach rosnący,
Wkraczał, trzech wiodąc oskarżonych ludzi
O zbrodnię, która lud do buntu budzi.

Po krzykach: „W prawo! w lewo!" - i po owym

To tu, to owdzie ciąganiu się tłumu,

Które zdaje się ciałem tym zbiorowym

Miotać, jak wielką rzeczą bez rozumu,

Stało się wreszcie, iż masa ta cała,

Od wierzchu schodów do schodów podnóża,

Usadowiła się i wyglądała

Jak zawieszona płachta jaka duża,

Z rozlicznej barwy okrawek zszywana,

Do wietrzonego podobna dywana.

Prócz osób głównych, nikt z tych, co tam biegli,

Przy towarzyszu drogi się nie wstrzymał,

Jedni się z dala zaledwo spostrzegli -

Drugi dojść nie mógł, gdzie chciał, lecz się zżymał

Na wyrywany mu z rąk rąbek togi,

Którym się druha i rozmowy trzymał;

Inny szedł z tłumem, zdawszy się na bogi.

Syn Aleksandra poczuł tuż przy sobie
Kolumny ocios i wsparł ręce obie -
I blisko rdzeni będąc, słuchał sprawy.

Barchob, Jazona uczeń, stał daleko,
Lecz rzucał okiem nie bez pewnej wprawy,
A okiem zimnym: tak rzemieślnik wieko
Trumny ogląda i dwie strony mierzy,
By trafnie oddać, co której należy.
Tak czyni jeszcze i posłannik, który
Ma zdać rachunek z liczby i natury,
I położenia rzeczy; ale przeto
Tyle jest wierny, ile oddalony,
Iwie, co to jest? o ile? i gdzie to?-
Lecz w tym nie będąc, jednej tylko strony
Nie zna: ta właśnie jest rzeczy zaletą!

Gramatyk nie sam stał, po jednej stronie
Kupca fig, z drugiej mając gladiatora -
I coraz zdawał się pokłaniać skronie
W prawo, to w lewo - jak osoba chora,
Lub niemy, kiedy mówić chce o zgonie.
Pisarz te słowa jął czytać:

„Zaiste,
Ze świąt jeżeli które uroczyste

W obliczu prawa, to cezarskie święto;
Mąż, co tu stoi tak, jak go ujęto,
Jak świadczą starzy, znający go z bliska,
Nazwiskiem Quidam, że nie miał nazwiska,
Potem zaś przezwan Gwido - mąż zuchwały,
I czeladnicy jego - gdy wieczorem
Wieńce i lampy, naznaczonym wzorem,
W każdym się oknie rzymskim kołysały,
Nie tylko w tejże nie uszczknął radości,*
Lecz wyznał głośno, iż gorszyć to może
Chrześcijan słabszych, co w niewiadomości
Są, jak Cezarskie rozdzielić i Boże ?"

*Zapanowania Adriana męczeń*stwa były rzadkie, ale męczeństwo to trwało tym uciążliwiej, że właśnie pomiatano sprawami tymi na policyjne je zamieniając kwestie. – Podobnych, o lampy, wiele spraw było, tym ważniejszych dla prawdy, iż te iluminacje zamieniały z czasem drzwi na bogi! Z tego zaś względu, iż męczeństwo swoje w całej wojennej ostrości nie wywoływane było, boleści dla prawdy tym były sroższe, że bezjawne i większej wymagające baczności. – Co do właściwego znaczenia odpowiedzi Zbawiciela: „Oddajcie co Cezara Cezarowi, a co Boskiego Bogu”- ta przez Ojców Kościoła objaśnianą jest apologiach, acz wystarczy nam dodać tylko: że zapytanie które ją wywołało, należy do tych, które nigdy nie powinny były mieć miejsca, powiedziane jest albowiem, iż Fazyreusz kusząc Chrystusa Pana, zapytywał.

„Świadczcie!" - odezwał się Pretor do grupy
Szpiegów i świadków, stojących pod słupy,
Do pół okrytych cieniem, w sposób taki,
W jaki się nocne kryć umieją ptaki,
Skoro je światło południa zaskoczy:
Że głos ich słysząc, nie widzisz osoby,
Osobę widząc, widzisz ją po oczy
I mógłbyś deptać, nie wiedząc - jak groby! -
Jeden z tych - gdy się wszyscy odezwali
Porządkiem, jakim w cieniu owym stali:
„Świadczymy!" - prawił:

„A ja oto właśnie
U siebie - biednym będąc - lampy cztery
Gdy zapaliłem, patrzę - jedna gaśnie!
Zgroza! - Gdyż cztery miały być litery,

Wyobrażone lampami czterema -
Tandem, łzy w oczach mając, szukam grosza,
By nową kupić lampę - grosza nie ma!
Tandem, cóż mówić chciałem - ten jest Gwido
Ogrodnik, który coś składał do kosza,
Przed drzwiami domu stojąc - gdy ci sami
Dwaj drudzy, ucznie jego, właśnie idą,
Idą i mówią sobie coś czasami.
- Tu ja, że widzę drzwi nieozdobione
I ciemność: lampy że nie zapalone -
Nuż wołać, dalej przestrzegać, zaklinać -
I jak brzmi słowo, czytane wybornie,
Stało się - bowiem nie chcę już wspominać -
Przed Bóstwem raczej padając pokornie."

To rzekł i upadł, a za nim i owi,

Co mu świadczyli, świadkowie świadkowi.

Upadek taki kapłan Jowiszowy
Widząc, garść mirry w kadzielnicę rzucił;
Toż czynił Pretor - i inny, i owy,
A każdy ściągał twarz, jakby się smucił,
Lub głową wstrząsał, lub ręce zakładał,
Jakby się ludziom na migi spowiadał,
I szukał ruchem coraz mniej kłamanym,
Aż znajdzie w sobie głos dość wiarogodny;
Bo głos mniej może niż gest być udanym,
I stąd mniej skory jest i mniej wygodny,
I musi w kłamstwo pierw zagaić ruchem
Drugich, aż tego się nazbiera wiele -
Wtedy zaś zwie się już ogółu duchem,
Wyrazem myśli w tym zbiorowym ciele,
I już się nie zwie kłamstwem - lecz organem,
Albo koniecznym ogniwem tradycji,

Albo przyjętym trybem nieskłamanym,
Regulaminem mody lub policji -
W sposób iż człowiek kłamiący tam będzie
Przez porównanie białym jak łabędzie;
Dlatego właśnie, iż możność zachował
Zbłądzić - i oną wszech-prawość zepsował.

Na tak niejasne stąd patrząc budowy,
Zrozumiesz łatwo, co w nich człek wywoła
Zacny, cieniować gdy nie będzie mowy,
Przez miłość Prawdy wiecznego Kościoła;
Albo do tegoż o ile się zbliży
Prostak, mów swoich nie ważący zgoła,

Dla ludzi patrzeć nienawykłych wyżéj
Równy boleścią bólom apostoła -
Acz ów zuchwalec przy wyznawcy stanie,
Często toż samo cierpiąc katowanie,
Dlatego tylko, by widziane było,
Pokąd człek może własną dotrwać siłą -
Lub aby świadczył, gdy inni kląć poczną,
Aż oba w raju wieczerzać odpoczną.

Ta to różnica męczeństwa i wojny,
Że pierwsze, dając krew, jeszcze ją daje
Zmnożoną przez to, co dawca spokojny
Czyni, okrzętne łącząc obyczaje
Do datku swego - i kruszynę chleba
Tam, tak i wtedy daje, jako trzeba.
Daje tym samym krew swą - więcej sobą,
Do szczętu siebie dotrwając osobą,
Więc po-nad-śmiertną obłócząc już siłę,
Co zwija topór jak kartę u księgi
Znanej - na skrzypców smyk zamienia piłę,
A w nierozwity róży pąk obcęgi.

I jeśli dziwno, że w wrzącej oliwie
Jan święty krzepciej niż przed męką żywię,
To w mniejszym stopniu toż samo zjawisko
Jest ci zwyczajnym i znajomym blisko,
Gdy obok stawisz mściwego człowieka
I tego, który przebacza, a czeka,
Aż chwila przyjdzie, że przeciwność, w sobie
Zniósłszy się sama, do stóp padnie tobie.

„Gwido - rzekł Pretor - wstręt ofiarowania
Bóstwu, tym więcej winę twą odsłania -
Mów!"

„Za człowiekiem, szpiegiem, co przed chwilą
Padł na kolana, widzę wasze głowy,
Sędziowie moi! jak nie mniej się chylą:
Mąż ten podchwycił was gestem, mnie - słowy.
Nikt z was nie wierzy w Bóstwo Cezarowe,
Bo Cezar nie jest też od Apollina,
Jowisza, Bacha, roślejszym o głowę -
A ci że byli ludźmi, nie nowina!
- Jakoż, bez Boga będąc, szukacie go
W wyższości męża tego, to owego;
I stąd zaiste mam ja dla was litość.
Wszakże bez granic mieć jej nie mam prawa,
Bom nie jest pierwszy i znam przyzwoitość;
Mam wzgląd na wszystkich, których jest ma sprawa,
Na tych, co byli przede mną sądzeni,
I tych, co będą, i tych, co są może
Tu gdzieś wśród ciżby ludu utuleni,
Jeśli zrządzenie ich powoła Boże."

To mówiąc, pojrzał z tym skąpstwem anioła,
Z jakim chleb łamiąc w ubogiej rodzinie,

Ogląda ojciec, żali co nie ginie,

Im chętniej dając, uważniej dokoła - -

„Jakoż czci Boskiej nie dam posągowi,
Przez który kłamstwo wasze się stanowi,
I strząsam szaty, nie iżbym Cesarza
Klął albo zniżał, jak indziej się zdarza,
Lecz że go cenię. Wy, co wart, nie wiecie:
Wy uwielbiacie, cenić nie umiecie,
A że sprzed serca Boga wam zakryto,
Zowiecie Bogiem wszelkie incognito".

„Na klęczki!" - Pretor głosem wrzasł takowym,

Jakim się sprawia szyk w polu bojowym –

Aż poszła cisza po rzeszy szeroko,

Jak po jeziorze nagła wiatru zmiana;

Aż w poczcie gwardii jękło coś głęboko,

Szablica jakaś spadła odpasana,

Czy trąby dwie się przypadkiem gdzie zbodły,

Czy głos tak dzielny był, a tłum tak podły.

„Czekaj! bom w ustach nie miał nic trzy doby -
Ja i te zacne dwie ze mną osoby,
A głos masz silny przez sytość i wprawę

W komendę - czekaj, niech zakończę sprawę."

To mówiąc, Gwido chwiał się i był blady,
Jak gdyby mówił: „czczo-mi" - lecz pozierał
Na dwóch, co za nim stali, jak na ślady.
- Gdy ktoś, co dotąd o głaz się opierał
Przy jednej z kolumn, rzucił trzos i skinął,
Wołając: „Chleba! - hej - po trzykroć płacę!" -
Co rzekłszy, tak się w togi zwój owinął,
Że wraz skoczyli ludzie i, na tacę

Włożywszy chleby, ponieśli mu w górę,
Bacząc szlachetną postać i naturę.

Syn Aleksandra rzekł: „Ci ludzie, trzy dni
Nie jadłszy, omdleć mogą w osłabieniu,
Widzę to. " - „Ktoś jest?" - szpieg zawoła z cieniu.
„Doktor!" - krzyknęło trzech, a byli zgodni,
Że posądziłbyś o wczesną umowę -
I - tu dwa kłamstwa stały w przesileniu:
Oskarżające i to, co w natchnieniu
Współ-miłosierdzia tchnęło trzech - ludowe.
Tamto formalne, to nieobmyślone,

Jak grom, co, nie wiesz, w którą wytnie stronę.

Gwido: „Bóg zapłać" - rzekł, gdy współ-skarżeni

Poczęli chleb jeść, a tak cicho było,

Że i najwięcej środka oddaleni

Słyszeli dziękę, jakby się im śniło,

Że tuż przy Quidam stali w onej dobie;

Bo ciszej było tam, niż bywa w grobie.

„Teraz - tak kończył Gwido - już się stało.
- Teraz, jakkolwiek broniłbym tej sprawy,
Nie uwolnicie nas - znam, bez obawy;
Więc posilone, jak jest, weźcie ciało;
Bo nie zniżyłem prawd przez ich oprawy,
Ni przez zuchwalstwo na szwank naraziłem;
Ni wywołałem nawet urągania,
Ni znikłem, marnym uznawszy się pyłem!
A to są sprawy nie do wybaczania!"

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

„Dosyć!" - zawołał z krzesła wstając Pretor
I, dwakroć spluwszy, rzekł: „Ja tam nie retor."

X

Gdy w jedną stronę błysnął rząd pancerzy,
A w drugą - sądom wyższym odroczonych
Poprowadzono trzech, by zamknąć w wieży,
Tłum się ze schodów stoczył wywyższonych,
Od góry z wolna próżniejących z ludu,
Co zszedł się czekać krwi, buntu lub cudu.
Które z tych zjawisk wysłannik Jazona
Przyszedł tu znaleźć - rzecz nieodgadniona.
Barchob, z Judei rodem, nie Chrześćjanin,
Ani polityk, a tym mniej poganin,
Wymowy także oratorskiej zwrotów
Unikający, jak wstrętnych kłopotów;
Milczący szczelnie lub dwoistej treści
Słówkiem słuchane cechujący wieści;
Patrzący chwilę na postać człowieka,
Gdy odpowiedzi ten od niego czeka;
Niekiedy oczy, dokoła czerwone,
Uchylający w tę lub ową stronę;
Profilem piękny, postawą wątpliwy,
Zaklęty zda się w mistrza swego ruchy;
Na cień zza Styksu może zbyt lękliwy,
Na męża nazbyt przejrzysty - jak duchy.

Pytania takie szybko przechodziły
Przez Aleksandra z Epiru ciekawość,
Gdy szedł z Barchobem, który dwoił siły,
Przez towarzysza pociągany żwawość,
I czuł się z zwykłych gestów wyrywany
Powolnych - gestów może Mistrza-Maga.

„Nie znałeś Gwida ? - "

„Gdyby mi był znany,

Byłbym z nim."

„Słuszna zdaje się uwaga,

I przeto rzekłem ci: «Nie znałeś Gwida» -
A nie: «Czy znałeś Gwida?» - zapytałem."

Syn Aleksandra wstrzymał się jak dzida,
Kiedy osadzisz konia w pędzie całym,
Wzdrygnięta naprzód i w tył -

„Czy nie będzie

Za późno Mistrza odwiedzić Jazona?"

„Gotów jest, mniemam, i zawsze, i wszędzie
Przyjąć " - co mówiąc, otrząsnął ramiona
I wskazał ręką od Tytusa Łuku
Na bok, acz droga dłuższa i bez bruku*,
Dodawszy:

„Zwyczaj mam unikać huku."

*Przez łuk tryumfalny Tytusa, po zburzeniu Jerozolimy zbudowany, Żydzi patrioci przechodzić nie lubili.

„Służę!" - towarzysz odparł mu i w cieniu
Drzew szli powolniej. Czas był ku-zachodni,
Jasny, że czytać mógłbyś najwygodniéj;
Lecz czerwieniały już w słońca promieniu
Rzeczy, które są ostro rysowane:

Amfiteatru szerokie profile,

Trzy piętra łuków z głazu wyciosane,

Wnijścia do arkad zwęźlonych zawile.

Rzadko kto śpieszył ku Kapitolowi,

Tam i sam raczej błądząc, jako w porze,

W której cel ruchu odda się ruchowi,

A myśl i mowę, że pięknie na dworze - -

Usposobienie to każdego ima,

Kto, w rytm idących tak wszedłszy, takt trzyma.

Tak więc wiódł Barchob z Epiru młodziana,
Gdy nagle spotkał kobietę podżyłą,
Służebną - ile z tego, jak odziana,
I z kosza w ręku wnosić można było,
A Egipcjankę - co wraz poznać z cery
I z ust, lecz pierwej z ruchów bez maniery,
Uspokojonych abnegacją pewną,
Dziwną - że wziąwszy się, by kosz postawić
Lub wznieść, mniemałbyś, iż ma błogosławić,
I że - udając sługę - jest królewną.
Tę piękność wszakże, co z przetartej szaty
Wyzierać zwykła, mijał Rzym bogaty,
A retor, fałszerz daru i uczucia,
Krył ją w misternie kwiecione zepsucia -
I ledwo dostrzegł jaki Grek - atoli
Grek, gdy postradał Grecję, więc, co boli,
Nie mając ziemi, zna, że gdy brak kraju,
Ojczyzna dwakroć większa, sięga raju! -
Rzym w estetyce był już, jak za wiele
Wieków Galowie w błotach swych być mają,
Albo Anglowie - gdy przypuszczę śmiele,
Że ci na przykład świata ster trzymają,
I tworzą sobie Rzymy jakie nowe,
I smak, i piękność wedle siebie głoszą,