w kontekście wyrazów (0 oznacza kontest fiszki).

PIERŚCIEŃ

WIELKIEJ-DAMY

CZYLI EX-MACHINA-DUREJKO

TRAGEDIA WE TRZECH AKTACH - Z OPISANIEM DRAMATYCZNEGO CIĄGU

SCENICZNYCH GESTÓW - I ZE WSTĘPEM

WSTĘP

Wstępy niektóre nastręczają mnie bezumyślną pamięć pewnego zdarzenia następującej osnowy:

W miasteczku niejakim jeden księgarz, wywieszając ryciny Grandville'a do bajek Lafontaine'a, uwyraźnił takowe podpisami arcyczytelnymi - głosząc:

lew znaczy potęgę, zając-obawę, kuropatwa - prostotę, lis chytrość, żaba - zarozumiałość, a małpa??...

-i tu pozostawał próżny papier...

Zapytałem obywatela, nie już, dlaczego on nie domieścił, iż małpa znaczy małpę - ale ku czemu odjął interes apologom, uczytelniając oneż?... Światły ten człowiek odpowiedział mnie, że jątrzność mieszczańska jest tak podejrzliwą, iż w Lafontaine'a bajkach o lwie, ośle, papudze lub żabie mówiących domniemywa się obywateli miasteczka, i żony ich, i oblubienice ich, i synów ich.

Jakkolwiek przeto wydawałoby się niewczesnym objaśniać typy, uprzedzę wszelako, na wzór pomienionego wyżej, iż mój MAK-YKS nie jest bynajmniej urągowiskiem dla Irlandii lub Szkocji-że HRABINA nie osławia hrabin-że DUREJKO bynajmniej na celu nie ma Litwy, ani jakąkolwiek wyrażać mógłby prowincję, będąc sam ex-machina Durejkiem! - słowem, iż szło mnie o rzecz niesłychanie od wszelkiego osobistego poglądu oddaloną.

Życzyłem sobie ja w tej pracy spróbować uzupełnienia nowego tragedii rodzaju - chciałem, ażeby tragiczność, nie dochodząc do zgonów i do wylania krwie, dawała, że tak nazwę, Tragedię-Białą.

Mniemam, iż podobnież i co do wzmianek Chowanny albo Ojczyźniaka Trentowskiego, i niemniej co do poezji Mickiewicza, należy nie być osobistym w przyjmowaniu wrażeń scenicznych.

Utwory, które są lub stawiają się na ostatecznych wyżynach popularności, należą przez to samo do krainy przysłów i stają się formami mówienia. Przymiotnikiem jest wyraz włosia dantesco, co znaczy: zawile, ciemno, po Dantejsku!... tak dalece (nie szukając już u Arystofana przykładów) wolno jest arcypopularnych sławności używać w mówieniu bez narażenia się na ostraszenie tych ciosów, które jeżeli sobie zadają aktorowie, to na tępo, względem publicznego bezpieczeństwa.

Dołączyć nareszcie i to powinienem, co, pod spółczesny okres sztuki, upatruję jako obowiązujące dla postępu zadanie. Wypowiadam przeto, iż zda mi się, że

idzie dziś o dzieła dramatyczne, które by nie mniejszy dla osobnego czytania i dla gry scenicznej przedstawiały interes.

Dziś nie dość jest ubawić na chwilę nie mających co począć z wieczorem jednym gości, ani też i tak nazwane fantastyczno-filozoficzne pisać dramata, częstotliwie raczej nie dokończone niźli głębokie. Wyrażam to z przyczyny, że gdybym określić nie umiał, czego chce sztuka?- nie okazałbym sam szerszej kompetencji oprócz tej, co w lożach i krzesłach teatru skupia się.

Co do moralnego zadania, mniemam, iż strona święta, budująca, religijna starożytnej tragedii nie ustała wcale ani może ustać, ale że gdzie indziej pośród utworów dramatycznych główne obrała miejsce swoje.

Myślę, że ten rodzaj, na nazwanie którego nie mamy polskiego wyrazu (bo rzeczy jeszcze nie ma), to jest: „la haute-comedie", głównie otwiera pole do budującego działania wobec chrześcijańskiego społeczeństwa. Tak przynajmniej zdaje się, że być winno, skoro ma to być periodem obejrzenia-się-społeczności całej, i z jej najsłuszniejszej wyżyny, na samą siebie.

Całej!... mówię, społeczności: bo tu, nie jak w komediach buffo (które po mistrzowsku kreślone są przez hr. Fredrę),

warstwa jedna społeczna, przyglądając się drugiej, postrzega oną w jej śmiesznościach, lecz cywilizacyjna-całość-społeczna, jakoby ogólnego sumienia zwrotem, pogląda na się.

Arcytrudna to jest robota z tej przyczyny, iż samo nagie, wielkie Serio zastępuje tu te wrażliwe momenta, które tragedia ma możność krwią ubroczyć wyraźną i czerwoną. Za takowym nastrojeniem idzie, że i wszystkie cieniowania niesłychanie być muszą subtelne. Język zaś wykwintnego dialogu potocznego wcale tak obrobionym nie jest, jak to się w codziennym obcowaniu wydawać może! Jeżeli nawet ten dramatyczny rodzaj komediami-wysokimi zowią, to jedynie dlatego, dlaczego Dante zwie komedią swój utwór, czyli z przyczyny nie groźnego, ale wesołego rzeczy zamknięcia, a które jeszcze tym subtelniejszego dramatycznego cieniowania w ciągu sprawy wymaga. Jakoż dopiero u pracy takiej natrafia się na niewystarczalność interpunkcji, lubo używam w tekście podkreślania wzmacnianych lub szczególnie zalecających się artyście dramatycznemu wyrazów i zwrotów mowy. Tu następnie idzie wzmiankowanie i tego, że wygłaszanie mowy, dla niejakiego braku życia społecznego, jest nieumiejętnym. Z wyjątkiem przyzwoitością określonym, rzec można, iż nie umieją czytać głośno. Zaradzić tak żmudnemu brakowi nie jest trudno. Wystarczy dać parę głównych i stanowczych zaleceń, jako to:

wygłaszanie rymu zależy od umiejętności czytania krementów. Kto krementu czytać nie umie, nie wygłasza piękności wiersza. Wiersz bez-rymowy wymaga poprawniejszego czytania, dlatego że i w pisaniu musi być od wiązanego poprawniejszym. A to z tej przyczyny, iż można by powiedzieć: że bez-rymowy wiersz rytmu je się na całą swą długość, nie zaś w końcowym jednym zebrzmieniu wyrazów!

Do szeregu tych to trudności technicznych policzyć godzi się, że jakoby zupełnie o tym przepomniano, iż w dnie stanowczej próby wszyscy dramaturgowie znamienici, przytomnymi bywając onemu, że tak się wyrażę, przymierzeniu nowo uzupełnionej sukni, nie pozostawiali przechodzących dzieł na scenę bez tych a owych niewielkich ostatecznych zlepszeń - i że częstotliwie coś o mało zdłużyć lub niewiele uskąpić, coś wypadało domocnić lub ulżyć. Ostatecznej tej dla autora, a dla aktorów pierwszej pracy świadomi są wszędzie, gdzie, że tak znowu wyrażę się,

nie chodziło się arcydługo w szatach pierwej dla kogo innego utrafionych!...

Trudnościom powyżej nadmienionym jeden utwór i jedne nie poradzi pióro, ale utwór jeden i pióro pojedyncze otworzyć, i wskazać, i uprzykładnić kierunek nie tylko że mogą, lecz powinny. Aliści i to jeszcze łatwiej się sprawuje we społecznościach, w których, do ważenia i używania prawdy nawyknąwszy, rozeznawać na pierwszy oka rzut umieją kapitalną różnicę, jaka trwa pomiędzy naśladownictwem a zbudowaniem. Drugie, będąc obowiązującym i w ład-postępu wchodzącym, a przeto początkującemu pożądanym i pomocnym, gdy pierwsze, to jest naśladownictwo, przeciwnym będąc samej nawet ducha-naturze, przeciąża zarazem naśladowanego i naśladującego w konieczny wprowadza obłęd. Zaś dostrzegać daje się, że

im mniej jakie społeczeństwo jest żywe, tym nie jaśniejsze ma ono pojęcie o różnicy pomiędzy zbudowaniem się i naśladowaniem!

A uszczerbek z tego wielki bywa... Bowiem, skoro nie umieją się budować, tedy muszą co niejaki period fenomenalnej żądać indywidualności -

i od onej jeszcze wszystkiego i wszelakiego początkowania wymagając, a z żadnego statecznej korzyści nie odnosząc-aż nareszcie i same one źródło niweczą.

Piękną na koniec, dla dramaturga, trudnością u nas Polaków jest to, co zarazem przedstawuje się jako głębokie dla psychologii społecznej pytanie- - to jest, że artyzm polski nie potrafił dotąd uznać kobiet!... Profile owe duże, i jakoby stadia idealne, które (że pominę starożytnych) przedstawują w niewiastach Dante, Calderon, Shakespeare, Byron... z wyjątkiem (dla przyzwoitości zastrzeżonym) nie istnieją wcale w pięknej literaturze polskiej.

Nie ma tam, mówię, kobiet istotnych i całych:

Wanda, co „nie chciała Niemca", nie wiemy, czego chciała??- jest ona o jednej, acz pięknej, nodze. Telimena (może najzupełniejsza jako utwór artystyczny!) nie jest dość transcendentalną... Zosia - dopiero panną z pensji, a prześliczna Maria Malczewskiego rozwinąć się w zupełną postać nie miała czasu, będąc wrychle poduszkami zaduszoną, czyli w trzęsawisku pogrążoną.

Smętnych takich trudności nieco we wstępie do mojej Białej-Tragedii skreślić za słuszne uważałem, dla tej przyczyny, iż jakkolwiek bądź szeroko zasiadłą być może kompetencja, nie należy jej pogardzać tymi po szczególe uwagami, które się spotyka, gdy się robi.

Sługa rzetelny

C. N.

1872 r.

OSOBY

Hrabina Maria HARRYS (wdowa)

MAK-YKS, daleki krewny jej męża

MAGDALENA TOMIR, poufna Hrabiny

Graf SZELIGA

Sędzia KLEMENS DUREJKO

KLEMENTYNA, żona Sędziego

SALOME, odźwierna

MAJSTER ogni-sztucznych

KOMISARZ-POLICJI I STRAŻ

STARY-SŁUGA

NOWY-SŁUGA - SŁUŻĄCA

PANIENKI Z PENSJI - GOŚCIE

Rzecz dzieje się w dziewiętnastym wieku

w Willi-Harrys i jej pobliżu.

AKT I

Pod-dasze - wnętrze założone księgami - okna dają na zieloność, ale nieco są przysłonięte - ranek.

SCENA PIERWSZA

MAK-YKS

przerywając czytanie

Oto pierwszy promień, z tych, co rażą...

Posuwa zasłonę w oknie.

Jakby jedne były nam znajome,

Drugie obce - i te szły w szyby,

Jak ktoś obcy, lub obcych zwiastujący...

Zatrzymując się u okna, porzuca nieco chleba.

Ci - swoi - zowąd... powietrzni bracia,

Którym ostatnia chleba starczy kruszyna,

I jeszcze są za nią szczebiotiiwi...

Wracający, i nadlatujący...

- Nie wzięli mnie nigdy więcej czasu,

Ani życia więcej, niż ile dałem!

Wracając do czytania

Ptaszek taki odlata z kruszyną chleba

I nie pozostawia chwili bolu –

Godziny wstrętu - dnia cierpienia –

Roku niewiary w społeczeństwo!

- Przybył i odszedł w lazur oka

Niebieskiego - - jak mimowiedna łza

Ludzi dobrych...

- podobnie płaczącą

Raz dostrzegłem JĄ... PRZYCZYNY NIE WIEM.

SCENA DRUGA

SALOME

oględnie wchodząc

O godzinie niezwykłej, tak rano,

Wchodzę, ażeby pana uprzedzić,

Że właściciel, sędzia Durejko,

Cały dziś dom osobiście zwiedza.

Stąd dawno jesteśmy już na nogach,

Nieco się lękając o nas samych,

W jakimkolwiek wszystko jest porządku.

Starannie i czule

Wiem, że pan z nim teraz ma rachunek

Nieco opóźniony... ale... cóż stąd!

Hrabina Harrys, pokrewna pańska

(Istny anioł!), czyliż nie jest główną

Całego tu placu właścicielką ?

Oględnie

Pan nawet mnie daruje tę wątpliwość,

Iż w rozumie gminnym moim nie wiem,

Dlaczego pan tu mieszka?... nie owdzie,

W pawilonie, obok krewnej swojej ?

- Nie byłożby to panu przyjemnie

Anioła takiego mieć przy sobie - -

Spostrzegając wrażenie na twarzy Mak-Yksa

To, co mówię, niechże pan wybaczy

Starej kobiecie i starej matce,

Która, o synu myśląc rodzonym

(A lat tyle zwłaszcza go nie widząc!...),

W każdym młodym człowieku spomina

Macierzyńskie swoje obowiązki.

Po chwili

Myśliłam też pana i ja prosić

O protekcję do hrabiny Harrys

Dla onego to właśnie jedynaka –

(Co jest teraz w Japonii, z okrętem,

Skąd i sam list idzie dwa miesiące!) –

A Hrabina, że zna admirałów

I niemało ministrów...

Spostrzegając się

- lecz ja to

Mówię panu jedno jako matka

I więcej nic, tylko jako matka...

Ocierając oczy

Żeby coś o synu mówić swoim!

MAK-YKS

Ta rzecz druga, którą mi mówicie,

Dobra pani Salome!... ta druga

Rzecz jest pierwszą dla mojego serca:

Tak bym rad być usłużnym i wdzięcznym.

Ale pierwsza... to jest: zapytanie,

Czemu tu mnie spotykasz? nie indziej?

Oświecić winna by z licznych względów...

Dobitnie

Hrabina jest Aniołem... a jednak

Podejrzewa w ludziach złe języki

I, młodą będąc wdową, chce w domu

Nie mieszkać nikogo mego wieku.

- Zaś pokrewieństwo nasze to jej wzgląd

Na oddalonego bardzo członka,

To dobroć jej; ja - jestem jej niczym,

Męża jej powinowatym... Wreszcie:

W interesie własnym mam ją widzieć

I, cokolwiek sama byś pragnęła,

Zrobię...

Podnosząc ramię Salome

Tylko mnie nie dziękuj, matko,

Nie zrobiłem jeszcze nic a nic!

Poufnie

Hrabina ma nadto rzecz szczególną!...

Tyle pełni usług miłosiernych, O

Obejma tak wiele i tak szybko,

Że się jej wydarza zapominać...

Ja to mówię tylko k'temu... tylko,

Żeby błahej nie dać ci nadziei...

Dobitnie

Nie mówię, że kogo zapomniała - -

Donośnie

Nie! bynajmniej... lecz że się to zdarza

Osobom pełniącym wiele dobra!

Po chwili

Podobno że i Cherubin, zbyt szybko

Lecący z pociechą do cierpliwych,

Traci nieraz pióro, które spada

Wyrzucone z anielskiego skrzydła...

Cny jest pośpiech, lecz powoduje stratę! -

SALOME

Ludzie nauczeni lub duchowni

Wiedzą wszystko, nie pytając o nic;

Dlategoż ja pana przeprosiłam

Za me proste słowa starej-matki.

Lat niemało służę w tym tu domu

(A panu służyłabym i życie!),

Lecz właściciel nasz, sędzia Durejko,

Zmienić pono chce cały porządek,

Dla kogoś z przyjezdnych oddać wszystko -

Dla pana jakiegoś, z którym chodzi...

Mając się ku oknu

Oto - właśnie oni - - niech pan wyjrzy:

Obrócili się ku schodom - idą...

Wyminąć ich ledwo że pośpieszę.

Wychodzi.

SCENA TRZECIA

MAK-YKS

z szczerym westchnieniem za odchodzącą Salome

Gdyby ta kobieta to wiedziała,

Co odlatujący teraz ptaszek

Zna - i co innym ptaszkom zwiastuje...

*

Że - rzuciłem im ostatni chleba pył!

Obłędnie

I - gdyby wiedziała to... ach!... ONA,

Właśnie może pełniąca jałmużny,

Jako która ze świętych na szybach

Gotyckiego kościoła - - perłowa,

Z ametystowymi szat fałdami

I ze złotą limbą wkoło skroni...

-Zacna Pani!

Głęboko

Coś jest szczególnego

W tym powszednim-chlebie - w rozłamaniu

Złamka ostatniego... istnieje coś,

Jakby się jakiegoś tam: OGÓŁU

Dotykało zabłąkanym palcem...

- Coś (mówię), co albo milczeć każe,

Lub przynajmniej starannie zabrania

Głosić o wypełnieniu niedoli - -

- Jakby niedostatek jaki mniejszy

Wyznać było łacniej, bez zranienia

Bliskich, a fortunniej postawionych.

Tajemniczo

Stąd - prawdziwie, iż tam coś z-istniewa

Dotycząc moralnie i tej swojej

Miłości-własnej, i wszech-Człowieczej!

Po chwili

Czemuż ? głosić tego nierada jest

Uczoność...

- czemu i prostota

Mniej wstydzi się opowiadać boleść,

Niźli prawdę przez boleść zyskaną?!

Oglądając naokoło mieszkanie swoje

Pociechy mam ja mnogie!... ot... ten kąt...

Ku oknu

Tam! Marii cień dostrzegalny z dala.

Ku wnętrzu

Ciszę umarłych serc w księgach moich,

Co nie samym obcują czytaniem.

Tajemniczo

Bywa, iż zewnętrzność tych tu pism,

Rozesłanych tam i sam, przypadkiem

Ożywiona rzutem światła naraz,

Jako grupy mumii w piramidzie,

Szerokimi wargi coś powiada,

A mury zejmują to w powietrze,

Które całe należy tu do mnie! -

Z politowaniem

Mało-czynnym! niech mnie kto nazywa –

(Jeszcze nie obliczyliśmy pracy!

Dzień zaświta jaśniejszy ku temu -)

Solennie

W Babilonie, za Ezechiela dni,

Najmniej czynnym, zaiste, ten bywał,

Kto z załamanymi nie stał dłońmi,

Patrząc smętnie, i kiwając głową,

I nie robiąc nic więcej - -więcej nic!

11571SCENA CZWARTA

SĘDZIA

wchodząc z Szeligą

Jakem Klemens Durejko! dotrzymam

Choćby nawet sekretu -co więcej,

Że to żaden sekret, to - dyskrecja...

Głośno

Co komu do tego, czy lokator –

Dwu-stronnie

(Mówi się tu: lokator godziwy,

Przyzwoity człowiek, akuratny,

Nie zawalidroga albo próżniak,

Nie lada kto z ulicy - włóczęga...)

Mak-Yks - bez powitania, zostaje u swego zatrudnienia.

Jeśli, mówię, czyni to lub owo?...

Doktrynalnie

Sekret a dyskrecja - są dwie rzeczy,

Rozróżnienie zaś sensu z literą

Należy do prostej prawa wiedzy,

Którego się pierwej sędzia uczy,

Niż sędzią jest... a Durejko bywał

I jest... (choć na teraz polubownym).

Do Szeligi

Astronomię pan zna - ja Prawo znam.

Niemieckiego mieliśmy Doktora

W Akademii Dorpackiej - ten uczył,

Bywało, z an-zacem szczególniejszym!

SZELIGA

Astronomia nie jest tajemnicą,

Ni jedynym moim zatrudnieniem,

Szło mnie tylko, bym się wytłumaczył,

Dlaczego okna te, ta wysokość,

Stosowniejsze są dla mnie niż owe...

Poglądając uważnie w okno

Co to jest ów roz-stęp między mury,

Dający na drogę, czy ulicę?

SĘDZIA

Nie ulica to, lecz zajazd owdzie

Do pałacu, na lewo, w tym parku.

Okno jego boczne przełyskuje

Przez gałęzie klonów i akacyj –

Do hrabiny Harrys on należy,

Która tu rozszerza swoje włości

I opiekę swą nad sierotami

Płci obojej, a zwłaszcza niewieściej.

Lecz Durejki dom, jak stał, tak stoi,

Durejkowej-pensja pełna panien!

SZELIGA

do siebie, w oknie

Któryż kiedy Astronom trafniej

Perturbacje-gwiazdy mógł uważać –

*

(Każdy powóz zajeżdża tą stroną,

Tamtędy powraca - a te okno

Salonowej oknem jest cieplarni...)

*

Lat dwa! śladu STÓP JEJ nie widziałem.

SĘDZIA

prowadząc spór z Mak-Yksem, stanowczo daje się niekiedy słyszeć

Nie słów tu potrzeba, ale czynów...

W całym domu odmienia się wszystko!

MAK-YKS

Umowy wszelako pozostają -

SZELIGA

do siebie

(Powóz Jej... i nawet kraniec szaty!...)

SĘDZIA

do Mak-Yksa, głośniej

Co do umów, są ważne i żadne...

Dotrzymane z obu stron, lub wcale.

SZELIGA

dwuznacznie, lubo w monologu, i patrząc w okno

Promiennie tu musi jaśnieć Wenus!

SĘDZIA

do Mak-Yksa

Właśnie że decyzja Astronoma

Dziś lub jutro wszystko poodmienia!

Obracając się do Szeligi – patetycznie

Wenus i Mars, i Saturn-i inne

Ciała tu niebieskie, jak na dłoni,

Mości Dobrodzieju!... noce! i dnie!

Czynią swoje mądre apparycje -

(Które znał litewski nasz Poczobut

I opisał lepiej niż Kopernik!)

SZELIGA

Idzie mi więc (czego nie ukrywam)

O widok właśnie że w tę stronę...

Doktrynalnie

Mam astronomiczne doświadczenia

Sprawdzić - - na różnych punktach globowych

Próbowane z pilnością szczególną.

- Łaskawemu panu, widząc jego,

Nie potrzebuję dodawać, ile

Astronomia jest nauką cenną.

A że tu ją jedynie mam na celu

- Niższy apartament sobie wziąłem

I zatrzymam - te zaś wyższe pokoiki

Ułatwiać mnie będą obserwacje.

SĘDZIA

gwałtownie do Mak-Yksa

Acan się wyniesie pod strych - i dość.

SZELIGA

dostrzegając spór

Myślę wszakże, że praw tu niczyich

Nie nadwerężyłem przyjściem moim,

Ani że te stało się istotną

Dla kogokolwiek bądź zawadą...

- Inaczej albowiem: ustąpiłbym!

SĘDZIA

w ucho Mak-Yksa, groźnie

Pod strych... i dość...

MAK-YKS

ustępując, szuka między książkami

Coś... znaleźć pierw... chciałem...

Znajduje pistolet - uważa go-chowa i mówi

Ojca mego pamiątka... jedyna!...

Uchodzi. Kiedy Mak-Yks wychodzi:

SĘDZIA

do Szeligi

Lokator ten musiałby ustąpić

Dla powodów, których wyjaśnienie

Do osobnego należy paragrafu -

SZELIGA

Usuwam się przeto od dyskusji - -

SĘDZIA

Jest to ktoś... bliski czegoś... w głowie!

- Na przypadek zaś silnego paroksyzmu

Mnie należy pamiętać o wszystkich,

Którzy zamieszkuj ą dom...

Nieprawdaż?...

Poglądając dokoła mieszkania

Książki może mózg zniepokoiły -

Rychło

Jeśli (mówię) książki, to bynajmniej

Nie specjalne, nie astronomiczne!...

Doktrynalnie

Są złe książki i dobre - są, tak rzekę:

„Zdrowe-treści" i „próżne-frazesy".

Tamte uczą... lub księgarz je szybko

Na okrągłe pieniądze przemienia;

Te są (za pozwoleniem) do czegóż?...

Na cóż, rad bym wiedział: greckie baśnie?!

Kaznodziejsko

Czyli to nauczyło kogokolwiek,

Jak dopełniać swoich z-obowiązań ?

Wstać rano - zimną wodą umyć się,

Rachunki swe akuratnie przejrzeć,

Posłusznym być sługą, czułym mężem!

W monologu

Durejko zna cenę literatur,

Lecz przeciwny jest konceptom błahym.

- Lubi on i książkę... w chwilach wolnych:

Dziewiętnaście lat mając, cóż ? - bywało –

Nie czytałem w lesie na wakacjach...

Z zapałem

Natchnienie u Litwina jest jak nic!...

Do Szeligi

Wszakże zna pan wiersze Mickiewicza

(Co zgniótł „wszystkich mędrców i proroków")?

- U nas jak Radziwiłł, to Radziwiłł,

Nie potrzebujemy wielu... jeden dość!...

SZELIGA

powolnie

Tak - - lecz ileż w kopalniach trzeba

Piasku podrzędnego wagi różnej,

Aby tam był rodzimym dyjament,

Nie - zgubionym przypadkiem z pierścienia?

SĘDZIA

bez-rozmyślnie potakując

Ślicznie to pan mówi, u nas jest tak,

Mości dobrodzieju, jak w kopalniach.

SZELIGA

dwuznacznie

Raz wraz jedna lampa zajaśnieje,

Korytarze oświecając ciemne - -

- A u której można i cygaro

Zatlić... to rozwesela znudzenie...

Melancholijnie

Obeliski jednak pojedyńcze

Miewają tę niedogodność znaczną,

Że z nich domu stawić niepodobna...

I zaledwo próżne zdobią place.

SĘDZIA

Durejkowa trzyma całą pensję

Córek domów ze wszech okolicy

Najbogatszych i uznania godnych.

Tam można nasłuchać, cóż nie uczą?

Obojej płci wiedzę stosując

Do tego, co panna znać powinna –

(Ale rzeczą pierwszą jest moralność.)

W monologu

„Wiedza"?... idzie od „Jaźni"-ta znowu

Na odwrót stawa się „Jaźnio-wiedzą",

Jak to nasz FILOZOF-NARODOWY

Skreślił - i jest przez to popularnym,

Że w przysłowiach od razu gotowych

Więcej odkrył niż w głębokich studiach,

Dając tym sposobem dla każdego

Patent - kto jest przyzwoity rodak,

Dziedzic zacny - kto ziomek porządny,

Czysty patryjota i nie „Turan"!

SZELIGA

grzecznie

Najprzyjemniej byłoby mnie tezę

Z dorpackiej alumnem akademii

Podjąć - lecz powróćmy do układów...

*

Dolny i ten biorę apartament –

Gdyby nawet dziś przyszło wypadkiem,

Że lunety spróbowałbym mojej,

Będę mógł wnijść? nieprawdaż?...

Salome wchodzi i zatrzymuje się u drzwi.

- te rzeczy

Najmniejszej nie zrobią mnie zawady,

Poza domem albowiem jest cel mój:

Oko on gdy ujmie, porywa myśl,

Podrzędnymi czyniąc miejsce i czas.

*

Nieco przed oknem próżni i chwilę

Samotności, od doby do doby –

Oto wszystko czego potrzebuję - -

SĘDZIA

do Salome

Czy słyszałaś dobrze, co pan mówił?

Groźnie

Należy być uważną i pełnić -

SZELIGA

Na dół teraz cofam się i żegnam.

Skoro Graf wychodzi. Sędzia, zacierając ręce, przechadza się i odzywa.

SCENA PIĄTA

SĘDZIA

Egzekucji przyszedł czas i rygor -

Do Salome

Dodzwonić się nie mogłem - gdzież uszy ?

SALOME

Pani rozesłała ludzi wszystkich,

O pana troszcząc się - i tu idzie...

SĘDZIA

Egzekucji przyszedł czas i rygor -

Poglądając na rzeczy

Przenieść tego rychło niepodobna.

Więc złożyć tak, jak do przeniesienia,

Lub ażeby razem można było

Wyrzucić za drzwi... czy pod strych schronić.

Zatrzymując się i podsłuchując

Durejkowej słyszę chód pośpieszny.

Wiedzieć rada chce o Astronomie

I o apartamentach do wzięcia - -

- Ciekawa, jak poprowadzę sprawkę? –

Czuły mąż z dobrą czeka nowinką.

SĘDZINA

Gonię wciąż za tobą, o! Durejko,

Ty, któremu dziś się zwierzyć życzę

(Nie żebym się nie zwierzała zawsze,

Ale że okoliczność rzadka jest).

Patetycznie

Czemuż widzę Klemensa nieczułym!

SĘDZIA

surowo

Mnie - pierw - spytać trzeba o fakt ważny.

W ucho żony

Astronoma mam w domu - pojmujesz ?

Apartamenta wzięte...

SĘDZINA

obojętnie i zimo

Cóż to jest

Przy nowinie, którą jać przynoszę?!...

Posłuchaj: rano hrabina Harrys

Przysłała na pensję z zapytaniem

O listę-panien...

SĘDZIA

z politowaniem

No, to niewiele...

SĘDZINA

Słuchajże mnie... ciekawa przyczyny,

Wypytałam się posłańca - słuchaj –

O! Durejko, wszystkie panny będą

Zaproszone dziś na wieczorynek!...

SĘDZIA

ze śmiechem

To jest akt dopiero - gdy nowina

Durejki jest fakt, i niewątpliwy!

SĘDZINA

obojętnie

Czy akt, czy fakt, jeżeli pomyślny...

SĘDZIA

zimno

Logiki coś nie zna Durejkowa -

SĘDZINA

żywiej

Ona pewno przeczytała więcej

Niż kto inny - -

SĘDZIA

odwracając się tyłem

W Dorpacie czytają...

SĘDZINA

ironicznie

Czy całą Chowannę? Klemensulku!

SĘDZIA

przez ramię

I „Ojczyźniaka"! panienko!

Obracając się

Akt do faktu jest „jak pięść do nosa".

Nieakademickie wyrażenie,

Ale jądro-myśli kapitalne.

W przysłowiach jest więcej zdrowych treści

Niż w paryskiej dziś literaturze –

Co Filozof nasz sam udowodnił!...

SĘDZINA

odejście udając, chroni się za drzwi

„Les gouts sont differents", mon cher mari.

SĘDZIA

„De gustibus disputandum non est."

SALOME

Coś przez usta ich gada językami -

SĘDZIA

w monologu

Durejko zna wagę interesów

I klasyfikować je potrafi.

- Czuły jest Durejko - lecz i groźny,

Ani lada czemu folgujący.

On! zna obowiązek Pana Domu...

SĘDZINA

powracając naprzeciw męża

Durejkowa kształci generację

Najprzyzwoitszych panien w świecie!

Przyszłych matek, żon, i bohaterek,

Które ci zgon podzielą i tryumf!...

- Ona! łącząc słodycz z surowością,

Trzyma cugle rządu w swoim domu,

I nikt pewno jej nie będzie uczył!

SĘDZIA

stanowczo

Był Durejko sędzią i sędzią jest

Rozumienie spraw posiadającym:

Co roztrząśnie on, roztrząśnie nieźle!

Potrafi też innym zamknąć usta.

SĘDZINA

gniewnie

Durejkowa nie da się zagłuszyć

Frazesom bez gruntu i bez stylu:

Treść ceni, lecz chce i formy wdzięku –

A czy Klemensulko zna syntezę??

Z pogardą wychodzi.

SĘDZIA

za żoną

Anty-tezę!... bogdaj i pro-tezę!...

Po chwili

Zagajał Durejko nieraz w życiu

Różnej treści polubowne spory,

I już mu niewiele zyskać trzeba

Tam i owdzie przyświadczeń sąsiedzkich,

By na zawsze kompetentnym został!...

W Komitetach wszystkich, wszelkiej treści

Z uśmiechem

Wówczas Klementynka jemu dygnie!

Sprawkę tę lub owę przedstawując –

Lecz przemilknie Ten, co teraz uczy...

Zażywając

Dzwoniąc z lekka palcem w tabakierę - -

Jednym tylko palcem, raz, i wtóry,

Prezes puknie... cóż, pani Durejko?!...

SĘDZINA

pokazując się jeszcze we drzwiach

Monologów wcale się nie wzbrania -

SĘDZIA

za żoną wołając

„Sobo-słowień!" - przynajmniej mów czysto,

Własnych przodków języka nie kalaj! -

SĘDZINA

część głowy ze drzwi okazując

Wyłgiełłówna z rodu... zna swój język.

Sędzia uchodzi za żoną.

SALOME

opierając się na szczotce

Tak to co dnia! gdziekolwiek zdybią się,

Zaraz pokazują sobie język -

Ani zgadnąć, czemu? ani wiedzieć,

Co szumi z nich słowy niemieckimi!

Po czym naraz: Jegomość w tę stronę,

W ową Imość... Dopiero na nowo

Rozesłani słudzy tam i owdzie:

Szukać pana i za panią biegać –

By się jeszcze hałaśniej gdzie starli!

Podsłuchując

Słyszę - spotkał Sędzia Astronoma...

Szczęście wielkie, że ten go zatrzyma;

Nie dobiegłszy tym sposobem żony,

Ukoją się, choć na chwilę, spory -

Składa resztę książek i obziera się.

Otóż-prawie że wszystko w porządku,

Jakby lokator umarł..

. *

Boże mój!

Cichym ludziom świat miejsca żałuje:

Jak powodzią, coraz, coraz dalej,

Obejmani są, i ciągle pchani,

Aż ostatni dzień czoło zalewa...

SZELIGA

z lunetą w ręku wchodząc

Dość jest - dość uprzątania waszego:

Dla okien tych i dla kilku godzin

Ani warto - ani się i godzi –

Niepokoić wszystko!

SALOME

W domu u nas

Dla rzeczy najmniejszej robi się tak -

SZELIGA

do Salome

Lokator, jakkolwiek cierpi obłęd,

Zda się jednakowoż być spokojnym-

SALOME

Ten, kto powiedział to panu hrabi,

Musi częściej cierpieć...

My, odźwierni,

Niż ktokolwiek, lepiej znamy rzeczy.

Z westchnieniem

Ludzie cisi są zakałą świata!...

I odpycha on ich ustawicznie,

Coraz dalej, coraz skorzej, z ziemi...

Aż nareszcie mówią: „To jest wariat!"

- Panną będąc, i szyjąc u księżnej

(Która może hrabiemu jest znana),

Księżnej Orsi (co była aktorką),

Tam się napatrzyłam świata-dziwów!...

Głęboko

Nie każdy-bo, co z sobą rozmawia,

Jest wariatem...

i nie każdy nawet,

Co tak skromnie mieszka, jest lada kto! -

SZELIGA

Macie i tu blisko pałac świetny

Tej hrabiny Harrys...

SALOME

To jest, panie,

Klejnot wielki - to jest taka dobroć,

Że tylko dwie równe w okolicy:

Ksiądz Prowincjał i pani Hrabina!

SZELIGA

A mąż?

SALOME

A któż nie wie, że to wdowa?!...

SZELIGA

Zapomniałem!... słyszałem był ongi,

Lecz, z dalekiej wracając podróży,

Myślałem, iż wszyscy pożenieni...

SALOME

uprzątając jeszcze w izbie

Należałoby to i jej począć –

Alić, co my sądzim, a co państwo,

To odmienne dwie rzeczy bywają.

SZELIGA

Małżeństwo dla wszystkich jest jednakie.

SALOME

Tak to i Ksiądz Prowincjał naucza,

Aż nieraz łzy w okulary kapią -

(Co jednak w kościele brzmi wyraźniej...)

SZELIGA

A Hrabina przecież nabożna jest

I musi znać Ojca Prowincjała?...

SALOME

głośno

To tak, jakby spytał kto: czyli ja

Znam te schody i te ich poręcze? - *

Gdzieżby święto Przenajświętszej Panny

Było obchodzonym z takim blaskiem

Woskowych świec - dużych jak jegomość!

(Że tu pana hrabiego przeproszę...)

Z zapałem

Gdzieżby tyle kwiatów! robionych róż!

Lilij z liściami srebrnymi –

Drogich kadzeń i ornatów, które,

Jako blachy złota, tak łamią się;

Gdzieżby było tyle, w Boże-Ciało,

Strusich piór kłoniących się jak dusze

Przed Utajonego-sakramentem... –

Gdyby równych w świecie zbrakło hrabin!

Głęboko

Alić coś należy DAĆ... i niebu –

Choćby dymu wonnego obłoczek...

Jeśli nic dać z siebie nie może człek,

Wszystko jakby pożyczone mając!

Spostrzegając się

Ja to wszakże mówię może zbytnio,

Z przeproszeniem pańskim stara sługa.

Wychodzi.

SCENA SZÓSTA

SZELIGA

Rozrzewniła mnie doprawdy!... Człowiek,

Nieraz się ubrawszy od stóp do głów,

Odprawia pielgrzymki nie najbliższe,

By wreszcie usłyszał rozmowę MDŁĄ.

Gdy, oto tu, schylona staruszka,

W prochy ziemi nawykła poglądać,

Diamentowym słów światłem darzy! -

Głęboko

Zaiste! tylko podróżnik umie

Podróżować i we własnych stronach –

Monumenta odkrywać, lub czynić

Nie znane dla innych spostrzeżenia.

(Dlatego to może Anglik, który

Podróżuje najdalej, i często,

NAJORYGINALNIEJ ZOSTAŁ SOBĄ!!...)

- Rzeczy, obok których bliscy, co dnia,

Opierają swe rubaszne łokcie,

Uderzają wzrok mój - budzą mój słuch –

Podróżuję wciąż i wciąż... jak w Syrii!

Słychać kroki na schodach

Cyt! nadchodzi ktoś, szemrząc do siebie,

Jakby sprawę toczył z każdym schodem.

MAK-YKS

w głębokim monologu

Zaiste że - ja wracam DO SIEBIE! -

Z dwuznacznością

Lecz zostaje mnie jeszcze wiele piętr,

Wyżej coraz! -aż gdzie posiadłości

I samego Durejki!... kończą się...

Z krzywym uśmiechem

Wielkie szczęście, że glob jest w przestworzu,

Którego nie pomierzyła Ludzkość –

Wielkie - tak, jak otchłań!... i jedyne.

SZELIG

A półgłosem ns.

(Cokolwiek bądź ta staruszka mówi.

Lepiej jest ostrożnym być z osobą - -)

MAK-YKS

wchodząc powoli

Miejsce, widzę, że już mnie odpycha!

Nie poglądając w stronę Szeligi

Obmierziono mnie nawet i okno - -

Tak że odwracam się odeń--nie chcąc

Ani dnia światłości, ani księżyca.

Do siebie

Po-tylekroć TAM byłem... i OWDZIE...

Lecz na próżno!

*

-acz wiem o tym pewno,

Że ani mnie MYŚLANO zaniedbać...

*

Tak - pewność jest o słońcu, iż wstanie,

Ani wątpimy o nim - wszelako –

Bywa, iż mróz zniweczy wszystek kwiat,

Niźli wiosenne powrócą tchnienia - -

Zajdę jeszcze, zajść muszę - jeszcze raz!

O synu Salome mówić z NIĄ będę –

Nic - o sobie...

-zbieg różnych ironii

Ściera osobistość - chcieć się nie chce!

Przysiada u stosu ksiąg.

Nieszczęście psowa wolę-czynu,

Zamieniając ją w szał... lub atonię –

*

Szczęście - niemniej wpływa na uczucia.

Czyniąc ludzi tępych i leniwych...

*

Tamte i te, zarówno psuć mogąc,

Sąż niedolą? lub - dolą człowieka?...

Wstaje

Przyjdzie wreszcie i kierunku nie mieć.

*

Przyjdzie - powoli stąpać przed siebie,

Jakby za pogrzebem swego serca

Ktoś idący z własną piersią próżną...

*

Więc!... z pogodną twarzą!...

SZELIGA

uważnie

(To po prostu

Nieszczęśliwy wielbiciel!...

Któż ode mnie

Więcej winien mieć dlań względności!)

Dając się słyszeć przybyłemu - do Mak-Yksa

Po sąsiedzku, witam!

MAK-YKS

Nie wiedziałem,

Że już po sąsiedzku - lecz przepraszam.

Pozierając dokoła

Wszystko widzę tak przygotowanym,

Iż zrobi się tu próżnia... lada dzień...

Robi ruch ręką około siebie i mówi ns.

(Pono że uniosłem... przedmiot główny...)

SZELIGA

W AMERYCE nie izdebka taka,

Ale Salon w każdym bywa domu,

Dla zamieszkujących równie-spólny!

- Swoich gości każdy w nim przyjmuje,

I nie wadzi to nikomu - wcale -

Poufnie

To jest także postęp społeczności!

MAK-YKS

EUROPA się wystrzega próżni,

Jak chemiczny-proces...

SZELIGA

męsko

Stąd też wiele

Istot, które się nie-rozłożyły,

Lub nie odebrały sobie życia,

Przechodzi przez inną śmierć - cywilną,

Czyli: wy-ojczyźnia się na stałe...

- A z takowych to zmartwychpowstańców,

Co pomiędzy siebie i spomnienia

Szeroki Ocean rozesłali,

Utworzyła się nowa-społeczność.

*

Irlandczyków! iluż tam uchodzi

Od swego szmaragdowego kraju!...

Spostrzegając się

Lecz pana przepraszam - nazwisko twe

Pochodzi z Irlandii albo Szkocji?.. .

MAK-YKS

zimno

W kraju każdym są różne nazwiska,

Zwłaszcza dawne - z zatartych kart dziejów;

Zaś pochodzę ja, zaprawdę, z owych,

O których mówiliśmy pierwej,

Składowych ciał, nie wytrzymujących

Parcia chemicznego Europy...

- Zeznania posuwam do szczegółów

Z powodu, iż mnie pan o nie pyta.

SZELIGA

Przywykłem w podróżach przerzucać się

Z miejsca w miejsce i z tej treści w ową,

Skracając czas przez nabytą baczność.

Dlatego więcej coś panu powiem,

Dalej posuwając się:

Wyciągając rękę

Służby me

Bez-zawodnie ofiaruję panu,

Gdyby jego stałą myślą było

W za-oceanowy odpłynąć świat.

Smętnie

Nie ku temu, zaiste, zbiegłem glob,

By sobie zgromadzić fotografy!

Wiedza wkłada obowiązki: ludziom

Jej udzielić i siebie winienem.

MAK-YKS

serdecznie

Mówiących tak jak pan słyszę rzadko...

Ale jest źle podawać się chwili –

Iż są... w których nie samą Europę,

Lecz ziemski glob opuściłby człowiek!

Podając rękę i przyjmując

Wszelako - przyjmuję najzupełniej

W danym-razie tę bratnią łaskawość.

SZELIGA

podobnież

Gdy wypadnie zażądać tej ręki,

BĘDZIE SŁUŻYĆ...

Poważnie

Zważałem, iż dotąd

Społeczeństwo jest tak postawione,

Że: zarazem zarabiać i kształcić się

Do niedalekiego można stopnia!

Przyczyna, dla której są uciski!

Prawie że moralność dotyczące!

MAK-YKS

ze szczególnym uśmiechem i różno-znacznie

Dotąd!... dziwiłem się, że pan za dnia

Spostrzeżenia robi...

SZELIGA

bystro

Pojmuję żart:

Świat należy i o dniowym świetle

Badać - i promieniom tym słonecznym

Niekoniecznie ufać...

Obojętnie

- ja, na teraz,

Badam raczej położenie okien

Lub podróżnych lunet przecieram szkła,

Ku czemu wszelakie światło służy.

MAK-YKS

obłędnie

Dla mnie także... o! panie... okna te

Swą osobną mają tajemniczość...

SZELIGA

żywo

Rzeczywiście ? ?... i j aką ?

MAK-YKS

Rzecz drobną -

Szczegół mały!...

SZELIG

żywo

Niechże pan mnie powie - -

MAK-YKS

Arcydrobną rzecz.

SZELIGA

na stronie

(Miałżeby i on

Takimże samym być astronomem!)

Do Mak-Yksa stanowczo

Proszę z wszelką otwartością mówić,

Zwłaszcza że jego tu zastąpić mam;

Wszystko mówić proszę - -

MAK-YKS

wpatrując się w Szeligę

Niechże więc pan - -

- Lecz, widzę go tyle!

Zaciekawionym!...

SZELIGA

Zimno

To jest z przyczyny,

Że pojąć nie mogę... jakby... okna,

Nie-obejmujące nic szczególnie,

Prócz nieco przestrzeni...

Prócz - tych oto

Astronomicznych ledwo względów,

Mogły mieć dla osób dwóch interes!...

MAK-YKS

ku oknu

Przyjaciele moi... tam - mieszkają.

SZELIGA

przeraźliwie

A-a?!!...

MAK-YKS

- - gniazdka w tych drzewach sobie wiją.

SZELIGA

Spokojnie

- -A!...

MAK-YKS

Opowiadając

- - różne są to ptaszki - wszystkie znam!

W okna te zlatują na dzień dobry...

Nawyknąłem chleb mój z nimi łamać;

Przeto - niźli sam wyciągnę rękę.

Myśląc o opuszczeniu Europy,

Niźli (mówię) sam będę jak oni –

Proszę za moimi przyjaciółmi!

Skromnie

Niewiele rzuca się im, tam i owdzie.

SZELIGA

wstając od okna

Rad bym jeszcze dziś zastąpić pana,

Lecz - zbliża się godzina...

MAK-YKS

Godzina

Odwiedzin i wizyt (nie z tej sfery

Gości, co zaiste że są mili,

Nie wymagający!... i pamiętni!...)

SZELIGA

Społeczny świat także ma swe obroty:

Przesilenia swoje i eklipsy...

Ku oknu

Oto!... jaki zaraz o tej porze

Ruch powozów przez ów rozstęp widać,

Zdałoby się, że właśnie zbudzone!

Albo że coś niezwykłego zaszło...

A to tylko godzina przyjmowań...

MAK-YKS

przyskakując ku oknu

Za łaskawego pana pozwoleniem,

Chwilkę spojrzę

…………………………………………….

Wychyla się-Szeliga za nim pogląda w okno.

SZELIGA

(On! nie ptaszków czeka...

Na stronie i gwałtownie

Powóz Marii!... jej kolory...)

MAK-YKS

odbiegając od okna i wychodząc, do Szeligi

Żegnam.

SZELIGA

sam

Wątpliwości nie ma... że to jest ktoś

Na ścieżce tej samej, co Astronom...

Obłędnie

Pokazuje się wciąż, iż odkrycia

Nie są nigdy absolutnie-nowe!

I - że ja, który właśnie myśliłem

Być najtrafniej tu naprowadzonym,

Nie najpierwszy obserwacje czynię...

Przechadza się i zatrzymuje.

Tak!...

- lecz któż sprawdzić za mnie podoła,

Czyli nie moja to podejrzliwość

Gra tu moją myślą?... i samym mną?

Po chwili

Nie JEDEN TEN przecie mignął powóz...

Po chwili

Nie ONA tylko ma TE KOLORY...

Po chwili

Nie tylko JEJ wyglądają z okien...

Po chwili

I-nie jedna ona na ziemi jest!

Przechadza się i nagle

Nareszcie, ten młodzieniec...

- ten człowiek ? –

Byważ w Świecie? miałżeby on znać ją?

Zdaje się to być niepodobieństwem!

Po chwili

Nie!... to podejrzliwość serca mego.. .

Nagle

Lecz - ta melancholia... chęć podróży

Poza Europę?... zrozpaczenie?...

Formy towarzyskie?... i znajomość

Natury naszego społeczeństwa ?

………………………………………..

Nie! człowiek ten zna ją... bywa u niej!

Ze zwątpieniem

Otóż są zaiste że zaćmienia

Świata moralnego...

Ach! Astronomie!!...

Głęboko

Umieć wzrok swój z-dłużyć poza oko,

Gdy się tegoż na wewnątrz nie umie-

Jest to: przez JEDNE, PŁASKIE patrzeć szkło!

Kurtyna zapada.

Koniec pierwszego aktu

AKT II

Jeden z bocznych salonów Willi Harrys.

SCENA PIERWSZA

Hrabina i Magdalena

HRABINA

...Wiesz zatem nieledwie że wszystko:

Lubo, nadto, zostawiam i notę

Numerami uporządkowaną,

Tak jak mąż mój niegdyś to czynił,

Ze zapomnień mych się uśmiechając –

Gdy porządku uczył mię jak dziecię...

- Dwie go rzeczy szczególniej bawiły:

To jest moja pozorna niepamięć

I moja pozorna zabobonność.

- Tamtą i tę pozornymi zowię

(Lub tak nazywać je sobie życzę) –

Co do drugiej jednakże nadmienię,

Że - sprawdzającemu się przeczuciu

Nie dać wiary - jest niepodobieństwem!

Melancholijnie

Pierścień ten, rzecz zaprawdę zmysłowa

Do której nie przywiązuję ceny),

Gdy zginął mnie, wraz miałam przeczucie,

A którego sprawdzenie nadeszło,

Właśnie gdy odnajdowałam zgubę.

- Że nie od pierścienia to zależy,

Lecz w przeczuciu istnieje - toć wiem ja,

Dosyć posiadając filozofii,

By przyczyną nie nazywać trafu.

Po chwili

Jakiż związek ma pierścień z akacją,

Którą wczora burza starła w piasek,

Jakby śniegiem zasypując ścieżkę

Kwiaty białymi?...

A oto właśnie tejże chwili

Odebrałam telegram... lecz wróćmy

Do uporządkowania zatrudnień,

Tak jak uczył mię był mąż mój drogi!

MAGDALENA

spostrzegając

Nie notatkę dałaś mnie, lecz telegram-

Więc naprzód mówmy już o tym punkcie.

Zapisanym (jak widzę) w instrukcji...

- Cóż nauczyć chcesz mnie o Szelidze?

Którego raz - kiedyś, gdzieś - widziałam

I odtąd słyszałam tylko ciągle,

Że wielbi cię - żeś dlań nieczuła:

I że odtąd zwiedza Morze-Martwe

Tudzież gruzy spalenisk dokoła...

Więcej zaś nic sama o nim nie wiem!

HRABINA

surowo

Mieć sobie będę zawsze do wyrzucenia,

Że popełniłam coś podobnego do kłamstwa,

Ale ta Szeligi ziemska-miłość,

Niekiedy podobna do uporu,

Dała mnie myśl nasunąć mu wieści

O możliwym moim zamążpójściu.

- Odtąd telegram tylko raz, ze Smyrny,

Przysłał mnie ten, arcynieczytelny!

Wygłaszając napis telegramu

„Wracając do Ziemi, nawiedzę ją..."

MAGDALENA

Skrócenia konieczne są w telegramie.

„Do Ziemi" - znaczyć ma: do dóbr swoich,

„Ją" - znaczy ciebie, nie zaś ziemię...

Słowem, wraca - i zechce cię odwiedzić.

Należałoby ci tylko śpiesznie

„Możliwe" twe spełnić zamążpójście,

Zamieniając zmyślenie na wieszczbę!

- Wówczas, jak ją zowiesz, „ziemska"-miłość

Upornego Szeligi - zapewne

Przemieniłaby się w coś innego -

Bo muszą też być i inne czucia

Dla rozmaitości we wszech-świecie,

I nie tylko sama, jak ją zowiesz,

„Ziemska"-miłość... tyle ci natrętna!...

HRABINA

zimno

Na boku zostawmy to... i wróćmy

Do dziennego prac naszych porządku.

MAGDALENA

Gdyby więc, pod twoją nieobecność,

Szeliga przybył -

HRABINA

Przyjm jak najgrzeczniej

Lecz nie uroń w rozmowie ani słówka

Zbliżonego najmniej do nadziei -

Całej to zręczności twej polecam:

Nie chcę, aby mnie co bądź wiązało,

Odkąd się oddałam obowiązkom

I znalazłam wielkie dobro: spokój!

STARY-SŁUGA

wygłaszając

Mak-Yks Panią Hrabinę chce widzieć...

HRABINA

Nikogo nie przyjmę przed wyjazdem -

Do Magdaleny

Mak-Yks! - jakbym też go zapomniała...

MAGDALENA

Cóż ty z tego kuzynka chcesz zrobić?

HRABINA

Ja nic - - on zaś sam co z siebie zrobi ?

Czasu nigdy nie miałam zapytać go.

Dobre to chłopczysko... i lubiący

Nieledwie że pustelnicze życie!

- Raz, widząc go z brodą nie strzyżoną:

„Cóż by to był za śliczny kapucyn

W Ermitażu, pod zielonym drzewem?!"

Pomyśliłam...

Lecz czyli to jemu

Przyjdzie na myśl kiedy przed zwierciadłem?

- Choć zapewne że szczęśliwszym byłby

W cichej celi, hodując sobie kwiaty...

Gdzie znalazłby dobro wielkie: spokój!

MAGDALENA

To, co mówisz o człowieka losie,

Przypomina mnie coś kapucynów,

Które zastępują termometry...

Lub tych, co z kart dla dzieci się robi:

Tamte kaptur zdejmują w pogodę,

Lubo się nią wcale nie obchodzą;

Te się wszysdue społem wywracają,

Skoro jeden z nich i jak się potknie!...

HRABINA

Mogłabym go wreszcie i ożenić –

Przecież małżeństwo... to Sakrament.

_ Lecz potrzeba wprzód posażnej panny

Tegoż wieku, wzrostu, i tak samo

Do cichego ułożonej życia...

MAGDALENA

Naturalną znalazłszy harmonię

Względów tylu: wieku! wzrostu! mienia!

I temperamentów! i skłonności!...

Jak w gałęziach dwóch jabłoni jednej –

Spytać chce się...

- czemu? jeszcze w górze

Ponadprzyrodzonych szukać zręczyn ?

Dobitniej

Jaskółki dwie, całkiem równe sobie,

Nie sąż przez to samo ożenione –

A jakaż byłaby ludzi wyższość?!

HRABINA

Zawsze umiesz jakieś... dać pytanie,

O którym pierw z Ojcem Prowincjałem

Radziłabym bardzo ci pomówić...

Patrząc na zegarek

Niewiele mnie czasu już zostawa!

Do Magdaleny

O czymże mówiliśmy dotąd?

MAGDALENA

O Szelidze naprzód-i że jemu...

HRABINA

- Nie uronisz słóweczka nadziei.

Moja luba! to jest arcyważne -

MAGDALENA

I że przyjąć go mam jak najgrzeczniej...

HRABINA

Jak to pięknie! że pamiętasz wszystko.

Po chwili

Jak najgrzeczniej dlatego, by jemu

Czymś osłodzić stanowczą odmowę.

- Miłość bowiem, jakkolwiek bądź ziemska,

Gdy ustaje... to nie jest rzecz miła!...

(Przynajmniej tak sądzę, moja luba!

Że to nie musi być najprzyjemniej...)

MAGDALENA

A teraz, cóż dalej?...

HRABINA

Czytaj w nocie...

MAGDALENA

krotochwilnie

Zrobiłam z niej, patrzaj: kapucyna!

Który się wywraca za powiewem...

Czyta dalej z kartki

„Numer drugi: parę taneczników"...

Cóż to może znaczyć? proszę ciebie...

HRABINA

Czytaj dalej...

MAGDALENA

czyta

„Zaprosiłam panny

Z całej pensji, kilku małych chłopców,

I panią Durejko, ochmistrzynię,

Z mężem swoim."

HRABINA

Wszystko jak najgrzeczniej!...

Zapraszalne listy jedne wyszły,

Reszta leży owdzie - wyszlij i te -

MAGDALENA

z uśmiechem

Przejrzę tylko, czyli w nie przypadkiem

Nie wtrąciłaś czego innej treści...

HRABINA

Winisz mnie o błahe nieuwagi –

A jednak może i jest niewiele

Kobiet mojego położenia - które

Byłyby w stanie tak dużo rzeczy