w kontekście wyrazów (0 oznacza kontest fiszki).

O JULIUSZU SŁOWACKIM

W SZEŚCIU PUBLICZNYCH POSIEDZENIACH (Z DODATKIEM ROZBIORU «BALLADYNY») 1860

...servi inutiles sumus... quod debuimus facere, fecimus.

TREŚCIAN

LEKCJA I

Słowo publiczne, słowo prywatne. - Różnica ich parabolą określona. - Jasność stylu ile od kogo zależy? - Stanowisko poetów w społeczeństwie. - Różnica pomiędzy zadaniem poetów u ludów starożytnych, aż do Objawienia, i u ludów chrześcijańskich. - Nie tracą posłannictwa swego, ale je przemieniają. - Tworzą języki. - Poszukiwanie poety cyklicznego tej drugiej epoki. - Byron. - Błędne i błahe pojęcie byronizmu. - Mickiewicz powtarza na­zwisko dane Byronowi za życia jego, ale nie określające stanowiska i ważności tego poety.

LEKCJA II

Odpowiedź na zapytanie, skutkiem lekcji pierwszej uczynione, a dotyczące pojęcia nadziei. - Zdanie sprawy o Byronie i byronizmie, nie jak dotąd błędnie je na świecie rozgłaszano, ale jak jest w istocie. - Byrona obraz w obliczu historii. - Epopeja w życie przenika. - Mickiewicz, Lamartine, Kossuth, zwłaszcza 0'Connell.

LEKCJA III

Pojęcie oryginalności fałszywe i prawdziwe. - Umiejętność czytania fałszywa i praw­dziwa. - Odpowiedź na zarzut, skutkiem przeszłej lekcji uczyniony, a dotyczący Lamar­tine^. - Książki jako cel uważane są zawadą. - Definicja słów, iż te są, aby wyrażały ludzi: niewystarczająca!...

LEKCJA IV

Odpowiedź na zarzut, skutkiem lekcji trzeciej uczyniony, a dotyczący pojęć o czy­taniu w niej rozwijanych. - Słów nawet pojedynczych często nie umie się czytać. Dowód na wyrazie szlachta. - Czytanie poetów tryumfującego społeczeństwa i poetów walczących jak jest różne. - Pojęcie cywilizacji. - Politycznie i socjalnie jak daleko zaprowadziła ludzkość cywilizacja? - Abrys ogólny promieni cywilizacyjnych w świecie. - Anhełli. -Kardynalna myśl poematu, pole jej, osoby w utwór ten wchodzące co znaczą ? - Wartość literacka.

LEKCJA V

Historia cywilizacji i wykrzyknik Ach! - Beniowski jako natura utworu - jako wybór bo­hatera. - Przekleństwa co są? - Krół-Duch. - Ciemność stylu i popularność poetów. -Wytłumaczenie Króla-Ducha i określenie stanowiska utworu tego w dziejach epopei.

LEKCJA vi

O utworach pomniejszych tego poety i formie ich. - O języku w ogóle i o zasługach Słowackiego w historii mowy ojczystej. - O służbie jego w obliczu współczesnych elementów i o współczesności.

Dodatek do M... S... o Balladynie, z wytłumaczeniem natury tej tragedii, tudzież wszy­stkich osób, tak pojedynczo wziętych, jako i w ogóle dramatycznego ich działania uważa­nych.

LEKCJA I

Słowa publiczne i prywatne nie różnią się przez tła i formy, ale więcej przez ich naturę samą; prawda ta ważna jest szczególniej dla nas, jako nie mających bytu politycznego, a przeto opierających się na bezwzględnej waż­ności słowa. Pod klasycznymi filarami frontonu Magdaleny widzieliście do­rodnego człowieka w hełmie rzymskim, odzianego szatą podobną do sagum i mówiącego patetycznie; tło tutaj klasyczne, forma klasyczna, jednak słowo człowieka tego publicznym nie jest - jest to bowiem sprzedawca ołówków. Gdyby zaś Kopernik kilku poufnym przyjaciołom zwierzał prawdę objaśnia­jącą harmonię światów, słowo jego, lubo przy mniej patetycznych warunkach, należałoby do całego świata. Taka to wielka jest różnica między słowem prywatnym a słowem publicznym.

Obowiązkiem mówcy publicznego jest jasność w Prawdzie, nie jas­ność w literze samej, a która przeto zależy od wielu poza nami będących warunków, niekoniecznie zaś od nas samych. Jasność w sferach nieumysło-wych nawet jest to przezroczystość: światło jest przezroczyste, mowa niemniej jasną jest wtedy, gdy jest przezroczystą. Tak, na przykład, gmach architektury doskonałej przezroczysty być może i powinien, chociaż z gra­nitu, a jest on nim wtedy, gdy fronton pozwala odgadnąć plan i budowę wewnętrzną gmachu całego. Gdy tymczasem szyba kryształowa może, ow­szem, zakrywać przedmioty za nią będące, skoro ten, który patrzy, obierze niewłaściwy, tj. obierze wskośny punkt zapatrywania się. Od mówcy więc samego nie zależy tu wszystko: jeżeli albowiem dla uprzytomnienia jakiej prawdy potrzeba pierw długich komentarzy, uwaga słuchaczy odciąga się poza oś kryształu tej szyby - poza ogół planu tego gmachu - i oto zarazem przezroczystość owa zatraca się.

Jeżeli wiecie, co jest poeta? - nie dziwię się; każdy kto nie medyk, wie przecież w pewnym względzie, co jest krew; dość, aby się skaleczył... Jeżeli Akademie nie żądały definicji poety, nie dziw - najłatwiej definiować to, co w oddali.

Ale jeżeli kto zna stanowisko poety w społeczeństwie i jego służbę pojmuje, ten wie bardzo wiele: więcej niżeli wszyscy wiedzą, więcej niżeli wiedzieć można, więcej, niżeli jest uznanego w rzeczywistości. Kiedy się mówi: żoł­nierz, urzędnik, rzemieślnik - daje się zarazem pojęcie pewnego tła ich działalności; kiedy się zaś mówi: poeta, nie określa się tego. Żołnierz, urzędnik przyjmuje to ze społeczeństwa, co ono mu dać i co on przyjąć może, gdy tymczasem poeta przyjmuje to jedynie, czego mu zaprzeczyć nie można. Nawet urzęda i stopnie akademickie udzielane bywają poetom wtedy jedynie, kiedy im onych odmówić niepodobna.

Język uświęcił to formą osobną wyrażenia zarówno potocznego jak głębo­kiego, to jest: „nie można odmówić mu talentu, nie można od­mówić zasługi" itp. Byłoż tak zawsze? jestże poezja tak młodą, że nie miała dosyć jeszcze czasu, aby wyrobić dla swych zwolenników stanowisko w społeczeństwie? Nie-zaprawdę; pytania te są ważne choćby dlatego, że nigdy dotknięte nie były. Spójrzmy w przeszłość.

U ludu izraelskiego, od którego poczynam, gdyż chronologia i archeologia społeczna nie poczyna się pierwej, poeta miał zupełnie jasne i społeczne sta­nowisko: urząd i godność jego odpowiadały owdzie temu, co dziś nazywamy sędzią przysięgłym; prorok nie był przypadkowym: lud, urząd i królowie wiedzieli, co jest prorok, owszem, to było właśnie piękne i wielkie, że oso­bistość tylko proroka mogła ulegać krytyce, że powiedziałbym, wątpić można było, czy ten i ów jest prorokiem prawdziwym, nie wątpiąc wcale, że prorok jest-co jest?-i jakie jego stanowisko.

U Greków poeta orfeiczny wielce do proroka izraelskiego podobny; dramatyczny-to kapłan, albowiem ołtarz jest przed sceną, bohaterski zaś - to znów historyk albo muzyki wojennej przewódzca. Ci, co z Koryntu do Rzymu z kapitulacją miasta wysłani byli, to już oratorowie, nie poeci: poeta do tak praktycznej misji nie byłby zdolny! Proza historyczna, orator­

stwo i dyplomacja u Greków zaczęły się dopiero pod koniec ich istnienia, gdyż historia Grecji na epopei się raczej opierała.

U Rzymian dopiero, których misja była najmniej wyłączną, najmniej, że tak powiem, rzymską, gdyż na cały świat się rozlewała - poeci przechodzą już na stanowisko wyłącznie literackie. W miarę zaś jak do Objawienia się zbliżamy, prawdziwi poeci milkną, albo są to już pedagogowie, nauczyciele i klienci, co bez mecenasów się obejść nie mogą, z powodu że ich stanowisko społeczne jest wątpliwe. Horacy pisze wierszem sztukę wierszowania. Od tego więc czasu pieśń na samą siebie się obejrzała, i ujmuje swoje prawa w formę, i odtąd to aż do Tyberiusza wszelka praca intuitywna ucicha: Sybille zaczynają przestawać mówić-jest to godzina, w której na krańcach państwa rzymskiego przechadza się Słowo Wcielone z ucznia­mi swymi. Niemniej za czasów Nerona, to jest współcześnie do pierw­szego prześladowania chrześcijan, rodzi się Plutarch, a ten za rzecz niezbędną uważa upowszechnienie już rozprawy swojej, prawie akademickiej, o zasa­dzie pojmowania poetów i o sposobie ich czytania. Tak dalece nie tyle już tworzenie, ile z utworów korzystanie obowiązuje.

Egipt zostawiłem na boku - o jego poezji nie wiemy nic, jest to dom nie­woli, naród, w którym martwa symbolika pożarła wszystko; gdyby się tam poeta zjawił był, to nie mógłby być kto inny, jak Mojżesz - lecz ten egipskie tylko mleko ssał, ale przez krew i ducha do Izraela należy.

Dlaczegóż socjalna godność poety upada i korony poetyckie zlatują, w miarę jak ku godzinie Objawienia się zbliża, i dlaczego na pole literackie poezja przechodzi? Tajemnica tego bardzo jasna: kapłanowie nadziei nie mieli już co robić u Betlejemskiego żłobu. Nadzieja wszelako odsłoniła nam przez to samo opony i pokazała pierwociny całokształtu architektury swojej, objawiła się niejako i stała się jedną z trzech cnót, gdy pierwej była jedyną.

Gdzież więc ci kapłanowie nadziei od chwili, w której spełnia się na ołta­rzu święta Ofiara, od czasów pomiędzy Horacym a Plutarchem, od chwili, w której poeta niechrześcijański z kartek sybilijskich spisuje proroctwo, że się narodzi syn z dziewicy, który będzie królem wieków, od czasów, kiedy i druidy w Galii dzikiej na kamieniach wnijścia do Świątyni kładli napis: „Virgini Pariturae", od chwili, w której Sybille przestają mówić...

Gdzież więc, mówię, ci kapłanowie odchodzą?! - oto odchodzą oni poza Niedzielę tej nadziei, oto odchodzą w dnie jej powszednie i robocze, albo­wiem dla człowieka pojedynczego nadzieja jest już spełniona, ale dla czło­wieka zbiorowego, narodu i narodowości poczynającej się spełnienia nie było. Tam więc oni odchodzą, a przeto urzędu swego, kapłaństwa nadziei, nie składają, który zaś nie poruszył się z miejsca i przy ołtarzu pozostał, ten stawał się świątecznego języka poetą, jak nasz Sarbiewski, gdy tymczasem inni odchodzą witać całość, co jeszcze blasku Zbawicielowego nie doznała. Idą na pola, gdzie światłość Pańska nie zajaśniała jeszcze, idą do tego, co ma się nazwać ojczyzną, a czego ludy starożytne wcale nie rozumiały, albo­wiem doskonałość ciał ich zbiorowych nie była w stanie nigdy wytrzymać doskonałości człowieka pojedynczej - owszem, w walce z nią była i jakoby na zatrzymaniu onej własny zyskiwała rozwój.

Bo choć Izrael posiadał wszystko, aby całością wielką stanął, jednakże rozwoju prawdy chrześcijańskiej wytrzymać nie mógł. Nie wytrzymał on tego, co ta prawda nauczyła, że nie tylko święty, ale i obcy włóczęga, to jest Samarytanin, równych praw miłości doznawać powinni, i że pożytecznym nie jest wcale, aby jeden dla narodu zginął.

Widzę się obowiązanym objaśnić tę peryfrazę, wziętą z wniosku senator­skiego żydowskiego, kiedy szło o sprawę obywatela izraelskiego, czyli oby­watela narodu w prowincję rzymską i gubernię jedną zamienionego. Wtedy albowiem wniosek ów brzmiał: iż pożyteczna jest, aby Jezus Nazareński, czyli, jak tam mówiono, aby jeden dla narodu zginął, albowiem Rzymianie mogliby po zaburzeniu, które nastać mogło, przyjść i gorzej ucisnąć tę ojczyznę, to jest: tę Gubernię Rzymską. Wykazując przeto, o co się rozbiła izraelska całość, położyłem na boku rzecz religii w tym względzie i mówię jedynie, dajmy na to, o proroku izrael­skim stawianym przed sąd izraelski - sąd zaś ten o obywatelu i proroku swoim pontyfikalnie wyrokuje, że pożyteczna jest, aby zginął, dlatego iż najeźdźcy ojczyzny mogliby przez życie jego uszwankować i obrazić się. Jest to pierwszy i ostatni dyplomatyczny krok, którym zakończyła się pielgrzymka izraelskiej ojczyzny do nicości.

Długo wypadałoby określać, i czas na to nie pozwala, aby w całości wypo­wiedzieć, iż polarnie-przeciwne stanowisko zajęła w tym względzie najjaś­niejsza Rzeczpospolita Polska w rozwoju dziejów ludzkości - gdzie liberum vero nauczyło przeciwnie, to jest, że dla jednego sprawiedliwego cały naród na kartę postawić można; w czym wszelako drogą mi jest rze­czą, iż do tak nieroztropnego narodu mam zaszczyt się policzać. I nie mnie­mam bynajmniej, aby liberum veto (ten przezacny i wielki klejnot) zgubiło Polskę, ale że nieoświecona onegoż liberum veto aplikacja uczy, iż nie należy wielkich narodu myśli zniżać do nieoświeconych obywateli, ale raczej umysły ludzi do wielkich narodu myśli wznosić.

Była też i Grecja ponad wszystkie nieledwie ludy uposażona, ale ta nie tylko Zbawiciela, ale nawet przezacności Sokratesowej znieść nie mogła i podawszy mu truciznę, aby narodu nie przerósł, poniżyła się sama. Gdy tymczasem na zewnątrz wywiódł ją właśnie najpiękniejszy jej bohater i pro­filem podobny do stawianych przed narodzeniem się jego posągów w świą­tyniach... Ten to najpodobniejszy do niej i najukochańszy jej syn, to dziecko jej wykołysane pieśnią, które zasypiać nie mogło bez Iliady i miecza pod głową - Aleksander! On wywiódł ją poza nią i immolował jej ego­izm...

Był ci nareszcie i Rzym, ale ten znów zamiaru nigdy nie miał, aby się kusić o otrzymanie tej ojczyzny, do której my zdążamy. Rzym też nie miał był nic po temu, aby taką całością stał się, nie miał nawet jednej fa­milii, była to bowiem szajka zbiegów, zmuszona sąsiednich narodów nie­wiasty porywać, aby pierwsze utworzyć stadła. Nie miał niemniej granic ani środka: środkiem dla niego była kolumna na Forum, na której naznaczone były odległości od miast i koczowisk ludów świata, gdy znów granicami państwa - granice świata. Nie mógł się więc Rzym kusić o zrozumienie słowa Ojczyzna, i jeśli w nim błyszczą postacie wytwornym patriotyzmem, są to raczej resztki greckiego słońca, jest to patrycjat rzymski, wychowany na greckiej pieśni i wiedzy. Ja sam, przy kagańca świetle, w grobach Scy-pionów widziałem zamiast c rzymskiego greckie k na napisach, a jeżelić kto ortografią obcą na familijnych grobach pisał, zaiste, że musiał być mniej na żywiole rodzinnym wykarmiony!

Jeżeli zatem powiedziałem, że poeci odchodzą w te strony, w których światło Zbawicielowej prawdy jeszcze nie świeciło, i idą przecież, nie tracąc właściwego im kapłaństwa nadziei, powiedziałem rzecz słuszną. Od tej chwili albowiem zajaśniała dla historii prawda nowa, że Ojczyzna nie tylko w Chrześcijaństwie się zaczyna, ale zawsze jest ziemią obiecaną, że, ści­ślej mówiąc, pierwej była ziemią obiecaną, potem społecznością obie­caną, a teraz mówię, że razem i ziemi, i społeczności obiecanej wy­gląda się.

I poczęła się oto dla poetów służba nowa, której świadomości lubo nie mają, dziś wszelako po wyciskach stóp ich domyślamy się kierunku dróg, które przebiegali, i natury owoców, które przynieśli. Mając oni za jedyną potęgę i środek słowo, słuszna, iż rozpoczęli od języków; gdy więc jedni zatrzymali się przy ołtarzu rzymskim, jak Sarbiewski, drudzy szli we właś­ciwym im kierunku kapłaństwa nadziei. Ten i ów lud albowiem, dziś polany wodą, dziś też policzony został w księgę i epopeję chrześcijańską, aleć języka lud żaden z dnia na dzień nie przemienia, języka, mówię, pasji uczuć i całej dramy życia, które się za przyjściem Chrześcijaństwa odmieniło - zwłaszcza iż lud takowy składał się z rozmaitych warstw; kapłanowie więc owi podnieśli od dołu język ludu. I byli to truwery, minesingery, bojanowie i resztka skaldów, którzy uchrześcijańczając języki, choćby wytwornością i formą onych wyższą, nadzieję nową przynosili. Aż po czasach służb takich po­wstawały potęgi ogólniejsze, jak Dant na przykład, który nie tylko już ojcem chrzestnym języka swojego został, ale teologicznego tłumaczem i politycz­nego twórcą.

Postwarzali oni też wiekom i czasom swoim języki, a o socjalnym jednak poety stanowisku i w tej drugiej erze ich działania nic się nie dowiadujemy, owszem, na mecenasach każden się z nich opiera. Scaliger jest Danta me­cenasem, Calderona król Filip uwzględnia, Jana i Piotra Kochanowskich król Jegomość. Nie mówię też tu o zasługach wyłącznie filologicznych tych poe­tów: kwestia języka transfiguracji społecznych i samego wreszcie języka fenomenów jeszcze nie była spostrzeżoną.

Ważności zaś takowej między innymi najlepiej dowodzi to, że pod ostatnie czasy, gdy Chiny (acz przy niewidzialnym Chrześcijaństwa oryflamie) po­częły się już rozłamywać, największą trudnością, jaką sprawy tej ogromnej spotkało rozstrzygnięcie, było nic więcej, tylko jednego wyrazu uży­wanie, to jest, że nie wiedziano, czy wyrazu czing lub też czing-ti użyć na określenie chrześcijańskiego Boga? Kiedy więc już wszystkie języki gminne stanów i narodów utworzone były, rozpoczęły się znowu, że tak powiem,

nowe języki fenomenów, właśnie że ż samej składni i z samego posta­ciowania się i ruchu ciał zbiorowych powstałe.

Bez tych zaś języków nie możemy zaiste poznać epoki, w której się żyje, chyba że po liczbach kalendarzowych i matematycznych cyfrach, nieomyl­nych tam zwłaszcza, gdzie właśnie że już życia nie ma! Od tej to zaś chwili prace poetów na dwie się połacie rozłożyły: przeszłości i przytom­ności. Na jedną, aby rozwiązać mowę wieków w ustach Sfinksa, i na drugą, aby mowę chrześcijańską odtworzyć na nowo w chwili, gdy dąży do ubóst­wienia formy samej, a przeto do spogańszczenia się, lubo częstokroć bez-własnowolnie i bezsamowiednie.

Skoro zaś poeci odeszli w te już strony, nastąpiła dla nich straszna próba. Ileż razy albowiem musieli spotykać te momenta, w których formy prawd samych zamieniały się w fałszu bałwany, i trzeba było walczyć z tym cha­osem form, który przez wszystkie wieki we wszystkich wyobraźniach rodził potwory: Sfinksy, Chimery, Minotaury i Smoki, zawsze i wszędzie u ludów wszystkich wyrażane zbiegowiskiem bezładnym rozmaitych form w jedną poczwarę.

O tych to straszliwych walkach pięknie mówi Juliusz Słowacki:

Cierpienia moje i męki serdeczne,

I ciągłą walkę z szatanów gromadą,

Ich bronie jasne i tarcze słoneczne,

Jamy wężową napełnione zdradą...

Powiem... wyroki wypełniając wieczne,

Które to na mnie dzisiaj brzemię kładą,

Abym wyśpiewał rzeczy przeminięte

I wielkie duchów świętych wojny święte! -

Zajmujemy się tu wyjaśnieniem obowiązków poety, bo i jakże możemy oceniać, jak je wypełniał, skoro nie wiemy pierwej, jakie miał obowiązki? Krytyka dzisiejsza mało się tym zajmuje, owszem, opiera się ona zawsze na smaku recenzenta, kryterium ze wszech miar względne i nie uprawnione niczym! Poszukujemy więc zasad rysujących obowiązki poety, krytykę zo­stawiwszy na stronie. Jestem przekonany, że wszelkie prawo i na innych polach obowiązuje zupełnie o tyle tylko, o ile zupełnymi, żywymi postaciami prawych obywateli zapieczętowało ważność swoją. Ludzie prawi dają dopiero obowiązującą moc prawu ludzi!

I tak na przykład prawda ta, iż Mądrość nie jest samą tylko wiedzą, lecz że ona w życie przejść musi i je ogarnąć, jak i ta druga, że dusza jest nieśmiertelną, dawno były znane: pierwsza u wszystkich mędrców, druga u Egipcjan; ale prawdy te nie obowiązywały były tyle, aż dopiero od chwili, gdy w życiu samego Sokratesa kielich jego prawdom tym moc nadał. Grek ten jest tu pieczęcią: kielich dopełnił i na statuę żywą obowiązku za­mienił statut pisany. Byłże wszakże poeta, który by w dziejach poezji to zajmował miejsce, które Sokrates w filozofii dziejach zajmuje! - który by przeto, niemniej jak ów mędrzec na polu swoim, wcielił żywioł poetyczny i zapieczętował śmiercią?... Pytanie to jest arcyśmiałe - gdzież albo­wiem obrócę oczy, aby znaleźć cyklicznego, że tak powiem, poezji męża!

Miałżebym się aż wrócić do owego, który był piękny i złotowłosy jak Apollo - silny jak Herkules, gdyż lwy rozdzierał, skoro napadały trzodę... który, skoro mu królewską podają zbroję, przenosi nad nią kamienie z potoku wzięte, który na biodrach nagich czuje wiatr z poświstem pędzonej przez zazdrość włóczni - i przebacza, który śpiewając walczy - zwycięża i rządzi pieśnią (Dawid)? Orfeusz jeden, gdybyśmy więcej o nim wiedzieli, może się do niego przybliżył! A jakkolwiek Dant był najcelniejszym z poetów i w kilku bitwach udział wziął, i w politycznym życiu, i na wygnaniu - idzie nam tu przecież o takiego, którego by nie już fenomenologiczny późniejszych wywód tak postawił, ale który by sam współcześnie świadczył i wiedział, czemu świadczy.

Tu-uczynię przerwę i zapytam: „Cóż jest byronizm?"-odpowie­dzią będzie: „Najpowszechniej byronizmem zowią rozczarowanie tchnące niesmakiem, pieśń samobójczą, epopeję antysocjalną, antyreligijną, tudzież bez wątku i końca."

Trzydzieści siedm lat za dni naszych wystarcza zaiste na epokę polityczną, ale trzydzieści siedm lat nie wystarcza jeszcze na wydanie sądu o człowieku, bo przy obecnych rękojmiach prawdy plotka nawet wypowiedziana pobież­nie trzydzieści siedm lat trwać może. Otóż właśnie że trzydzieści siedm lat dobiega temu - bo to było jak dziś, około Wielkiej Nocy - gdy w mias­teczku greckim zerwała się burza pod tę porę nieprzewidywana. Wicher wielki porywał dachy i figowe drzewa w piasku okręcał wierzchołkami, a lud,

pokazując palcem na okno niepozornego domostwa, wołał: „Burza jest wielka, albowiem kona człowiek wielki."

Człowiekiem tym był Archistrategos Noel Byron, o którym Mickiewicz powiedział był, że jest Napoleonem poetów, a co jest jednakże niewłaściwe, Mickiewicz albowiem powtórzył tylko słowa współczesnych, którzy tak Byrona nazywali za życia, i gdyby był chciał swoją myśl powiedzieć, zna­lazłby odpowiedniejszą dla niego nazwę. Za czasów Napoleona wszelką doskonałość na każdym polu mężczyźni nazywali Napoleonem, kobiety zaś - Janem Jakubem Rousseau; tak by i dziś jeszcze jakiego figlarza zwano małym Metternichem. Matka Noela Byrona zwała go: J. J. Rousseau, jest to zaś język czasu, echo czasu - znaczenia istotnego nie mające. Tak samo i za czasów Cezara ludy dzikie wszelką potęgę zwały Kaesar (Caesar), i stąd wyraz niemiecki Kaiser; tak i za Karola Wielkiego ludyszcza północne wszelką potęgę zwały Karol, i stąd wyraz polski Król.

Odrzuciwszy więc te okrzyki, nie zaś zdania, współczesnych na stronę, ze stanowiska historii powiedziałbym raczej, że Byron - Sokratesem jest poetów, umiał albowiem żywioł poetyczny w życie i w czyn wpro­wadzić, z wiedzą tego, co czyni, a poparł to myślą, pieśnią, energią czynności swojej - owocem przez nią otrzymanym - i śmiercią wreszcie.

Ecce poeta !

LEKCJA II

Na posiedzeniu zeszłym zapytywaliśmy siebie, co jest poeta i jakie są jego obowiązki? Ponieważ zaś nikt o to nigdy nie pytał, przeszliśmy cały tok historii. I widzieliśmy stanowisko poetów starożytnych, od Izraela przez Grecję i Rzym przeszedłszy. Widzieliśmy, jak umilkła pieśń w imię speł­nienia nadziei człowieczeństwa, w miarę jak do Objawienia się zbliżyło, i jak poeci na nowe pola idą nowej szukać nadziei Ojczyzny. Widzieliśmy następnie, że jedni przy ołtarzu rzymskim zostali, jak Sarbiewski (wyraźnik całego tego cyklu poetów), drudzy aż na krańce formujących się dopiero narzeczy gminnych podążają, a inni nareszcie, w jedną rękę pieśń grninną, w drugą harfę kościelną wziąwszy, tak pośredniczą w onym rozejściu się, jak Zaleski.

Widzieliśmy albowiem, że jakkolwiek lud jaki był już sakramentalnie ochrzczony, nie przeto jednak istota jego z dnia na dzień całej swojej nie odmieniła treści, bo trzeba było nie tylko dusze pojedyncze do słowa obja­wionego chrztem powołać, ale i ducha narodu, i ducha języka nową słowa potęgą uszlachetnić. A idąc tak za dziejami poezji i poetów losami, i przeto obowiązki ich wyśledzając, doszliśmy aż do elementów poprzedzających dzisiejszą epokę. Alić pojawiła się nam tu zaranna mgła czy chmura, i nie zadziwiło nas bynajmniej, że za takową tak nazwany byronizm uważany jest, owszem, pocieszyło nas, że ilekroć się z fałszywego wychodzi punktu, tylekroć i punkt dojścia nie może zadowolnić. Jeżeli albowiem przez tyle wieków krytykując, uwielbiając lub prześladując poetów nie pytano się o ich obowiązki, jakże i ocenienie tak stanowczego zjawiska mogło być słuszne ?

Tu zaiste że pora jest obrócić się do tych, o których powiada Byron: „pocięci scyzorykiem, atramentem zlani", i dostroić, czym urywa strofę Juliusz Słowacki: „Chociaż mi serce pęka, śmiech mię bierze..."

Posiedzenie więc to miało być poświęcone wyłącznie Byronowi, wszelako posłyszawszy, iż zdanie moje - że po niedzieli historycznej są przecież i po­niedziałki historyczne, i że nadzieja przeto, jakkolwiek spełniwszy się za przyjściem chrześcijaństwa, nie przestała jednakże być nadzieją - ostatecz­nie zrozumianym nie było, winien jestem najprzód to objaśnić.

Ja umyślnie unikam bezpośrednio religijnych subtelności, ale jeżeli miałbym kogo gorszyć, to i owszem, gotów jestem się z tego wytłu­maczyć, proszę tylko o wyłączną indulgencję na minut dziesięć dla przy­toczenia anegdoty ze zdarzenia istnego wziętej, a która za wstęp mi posłuży do wykazania ciemności określeń moich i do objaśnienia tezy, że nadzieja wieków nie przestała przecież za chrześcijaństwa nadzieją być; że znowu zeszła do dni powszednich swoich.

Kiedy podróżowałem po Polsce, byłem na górze Ś. Krzyskiej i ostatni benedyktyn pokazywał mi bibliotekę. Ze stosu zakurzonych foliałów pod­niósłszy książkę, dostrzegłem tytuł: O szlachetnym z zacnymi domy para-gonowaniu, to jest Manuel du bon ton du XVII siècle W rozdziale, w którym uczono, jakie formy ma przybierać młody człowiek starający się o rękę panny, ojciec jezuita radzi, aby młodzieniec, wchodząc do komnaty, gdzie są antenatów wizerunki, do żadnej figury malowanej tyłem się lub bokiem nie obrócił. Posądzają jezuitów o chytrość i przebiegłość: tu widna, że i owszem, najszczerzej autor rzecz określił, gdyż im ród szlachetniejszy, tym więcej wizerunków, tak dalece, że nareszcie do arcystarożytnego rodu wcale bez obrazy wejść nie można, ludzką mając ciała budowę. Takie same jest właśnie położenie i każdego pisarza, skoro głos podnosi w społeczeń­stwie, które nie mogło się ustrzec ekstremów, chociażby one najszanowniej­szymi były. Wobec osób historycznego znaczenia objawiający publicznie zdanie swoje stawa zaraz w pozycji owego młodzieńca - pozycji niejasnej, a w której przeto bardzo łatwo niejasnego użyć wyrażenia...

Jeden z historyków francuskich napisał te słowa: „Przedwieczny wciąż historię pisze i żadnemu ludowi jej nie zbraknie, do­póki są białe karty, na których pisać można" - bez tych to kart

białych słowo traci wartość swoją pierworodną i przyrodzoną, a mianowicie odrodzalną... Po tym wstępie wracam do tezy naszej.

Nadzieja, mimo zwycięstwa na Golgocie, odnadzieja się nieraz na powrót, to zwycięstwo albowiem bynajmniej nas od prac i obowiązków nie uwolniło, skąd jest też wiele do walczenia we dnie powszednie nadziei, chociażby dlatego tylko, że z pogaństwem się ciągle spotykamy, bo znów przez dzie­więtnaście wieków nagromadzały się i nagromadziły żywioły barbarzyństwa. Nieraz przecież jeszcze chrześcijański trup kładzie się od chrześcijańskiego miecza tysiącami, i pytanie jest, czy nie jak gladiatorowie raczej dla uciechy patrzących walczymy, a nie wiemy, czy na Via cruris idziemy!

Nie trzebaż to nam jeszcze filozofię uczłowieczyć, politykę i ekonomię uchrześcijanić, praktyki religijne odserdecznić - choćby w nas samych? -salonowe formy uprostodusznić, a rubaszność gminną wznieść nad poziom?! Jeszcze przecież w postępie pogwałconym lub opóźnionym, jakby antro-pofagi, spychamy starców, a młodzieńcom dostępu nie dajemy, jeszcze bibułą drukowaną zaklejamy sobie oczy, a słowa natury i liter palcem pi­sanych Bożym czytać zaniechaliśmy. Jeszcze ja sam widziałem, jak czcion­kami ołowianymi strzelby nabijano na bratobójczy okrzyk, ale karty narodów rozcinano w biurach kościanym nożem, jak karty książek. Jeszcze się pchamy, jeszcze się wałęsamy, między tą cywilizacją atradycyjną, której wielka praktyczność jest często wielce niepoczciwa, a pomiędzy naszą ukochaną cywilizacją tradycyjną, której wielka poczciwość jest wielce niepraktyczną, jeszcze, jednym słowem, jesteśmy DOPIERO ludźmi XIX wieku.

Ale głównym przedmiotem naszym, po zarysie historii poezji, było na dziś wyświecenie pojęcia o byronizmie, do tego przeto powracamy.

Ilekroć pojawi się pisarz, który wonie i kwiaty historyczne ułoży w piękne tomy, tylekroć arcybudująca sława jego rozejdzie się po wszechświecie, i chociaż tylko z żywych prawd chrześcijańskich ułożył on kilkanaście tomów encyklopedii podręcznej - np. Encyclopédie du Christianisme pour les gens du monde - imię jego zaskarbi sobie rozgłos. Często wszakże pisarz takowy wziął oto przejrzystą chustę świętej Weroniki i z tej ulotnej tkani uszył codzienną bieliznę dla współczesnych! Ale ilekroć prosty żołnierz jakiego zakonu maltańskiego, braciszek jaki templariusz, szczery jaki i wolność kochający duch, w imię miłości i w kierunku prawdy prosto a samodzielnie

dąży, tylekroć na potępienie jego rozpowszechnią się tylko wątpliwości sirmienia, jeżeli jakie miał, lub licencje i klątwy, które z ust nie dosyć za­ciśniętych wylatywać mu mogły.

Niechże się nikt rzeczami tymi nie gorszy, a kto łaskaw, niech do mnie się odniesie, abym objaśnił je. Licencje niczyje mię nie obchodzą: przyjęto jest albowiem usuwać się od krat konfesjonału zajętych osobistością cudzą, wątpliwości zaś sumienia ludzi publicznych pomierzać się zwykły na łokcie Kościołów i społeczeństw, z których indywidua te wychodzą; co zaś do przekleństw, te co znaczą i czy ich poetom używać wolno ? - powiemy osobno, jak będziemy mówili o poemacie Słowackiego Beniowskim. Wtedy niemniej i klątwy, które w pismach Byrona spotykamy, lepiej się nam wyjaśnią.

Religijnym był Byron więcej od Kościoła i wieku swego: lord, nie tylko był za emancypacją katolików w Anglii, w czym zaiste że ponad swobody przez oficjalny Kościół angielski uznawane wznieść się umiał, ale nawet, jak sam to wyznaje, bał się dlatego starości, aby nabożnisiem z czasem nie zostać. „Oto bowiem (powiada), kiedy pod sklepienia katolickich świątyń wchodzę, czuję jakoby promień pociągający mię." Był on zaś nie tylko więcej toleru­jącym niźli Kościół i społeczeństwo, w którym żył, ale bardzo nad ton wieku wyższym. Dowiedziawszy się, że nie znana mu osoba zmarła, a ta odmawiała była modlitwę na intencję poety, zawołał: „Największa sława, która uolbrzymia człowieka w oczach jego, nie może iść w porównanie ze znaczeniem takiej modhtwy! Wszystkie wieńce Homera i Napoleona, gdyby je razem na jedno czoło wkładać można, nikną mi w porównaniu do tak bezosobistej intencji." Nie od rzeczy tu będzie, jeżeli przypomnę, że Jego Świątobliwość Pius IX papież, kiedy przyjmował Mickiewicza, a poeta ukląkłszy odezwał się: „Oto jestem syn marnotrawny" („Ecco mi ił figliuol prodigo"), odpowiedział: „Syn najukochańszy!" („Figłiuoł cańssimo/"). Ja zaś od Papieża większym nie jestem katolikiem. A któż, zawołam przeto, marnotrawniejszym synem był i tak wychylił do dna truciznę pieśni, jak to uczynił Byron, pieśni Sokrates ?

Urodził się on w ojczyźnie lordów i był lordem, więc miał ojczyznę: mógł przeto wielkim mężem w społeczeństwie szczęśliwym zostać. Jak zaś pojmował to zadanie, najlepiej pokazuje pierwsza jego depesza do lorda Holland, której treść prawie dosłownie brzmi, jak następuje: „Odsyłam

raport dotyczący wypadków w Nottmghamshire; przekonanie moje w za­patrywaniu się na nie jest zupełnie różne. Usprawiedliwiam zbuntowanych i staję w ich obronie. Klasa rzemieślnicza jest bardzo upośledzona, jeden człowiek przez mechaniczne środki zastępuje siedmiu i wraz reszta pozo­stawiona jest bez pracy; należy się cieszyć z postępu machin, ale, Milordzie, nie godzi się, aby machin doskonałość okupywać człowieka de­gradacją." Oto pierwsza depesza wstępującego do parlamentu angielskiego męża stanu. Poeta!...

Urodził się on pod kotarą w palestyńskich rycerzy godła ubraną, ale herb jego nikomu nie zawadza: zabłysnął on trzy razy tylko na trzech hełmach, gdy do Grecji wyjeżdżał... Poeta!

Był on obdarzony wytwornością mowy i dziwnym słowa czarem, ale często w listach swoich schodzi do najniższej prozy, są albowiem listy, w których pisze o trzewikach dla emigrantów włoskich... Poeta!

Wielkim mógł być zapewne dyplomatą, jeżeli pokolenia zbuntowane i nie chcące służyć powstającej Grecji - w imię Byrona tylko przy­stępowały do Konfederacji - jeżeli baszowie tureccy z nim się tylko znosili, tak iż do dziś szkołą byłoby dla dyplomaty rozpatrywać się, jak od pierwszej chwili przybycia do Grecji umiał Byron zażywać wszystkich języków dla każdego stronnictwa i stanowiska zrozumiałych. Ale do Komitetu niepod­ległej Grecji pisząc, ten lord angielski mówi:

„Myślę, że wystarczającym celem jest wolność i niepodległość narodu, że jednak u Anglików, rodaków moich, nałóg do handlarstwa i przemysłu górę bierze nad wszystkim, tedy dołączam i konsyderacje o handlu angiel­skim w stosunku do położenia Grecji..."

Poeta!...

Poeta! - powtarzam, albowiem dyplomaci, a nawet i niedyplomaci uwa­żaliby raczej za stosowne rozpoczynać przez okazywanie, owszem, iż nałogi i zła ojczyste są drogocenną spuścizną pamiątek lub głębokimi na przyszłość narodu widokami. Poeta!...

Mógł on też swobodnie, jak to mówią, karierą swoją zająć się przy tak znacznym majątku, jaki posiadał, ale on pieniędzmi długo wspierał ludzi nieszczęśliwych - potem powstający naród - a pod koniec tej Byrona służby zastawione były nawet jego książki prywatne. Poeta!

Mógł nareszcie militarną karierę wziąść za cel swój, zwłaszcza że urodze­nie dawało mu już stopień w armii, co więcej, że strzelał jak Tyrolczyk, bił się na pięści jak najlepszy bokser, pływał jak nikt na świecie; ale Archi-strategos przeniósł nad to pojęcie wojska zreformować raczej system karny w garnizonie greckim. Poeta!

Pierwsze słowa jego w parlamencie angielskim powiedziane były: „Nie poświęcajcie człowieka dla machinacji i dla machin"; ostatnie w Grecji: „Nie poświęcajcie narodu dla rutyny." Pomiędzy tymi dwoma wszakże są całe dzieje Europy aż do dzisiaj jeszcze!

A gdy już tak na Homera ziemi Iliadę wskrzesił, tedy w Fidiaszów i mar­murów ojczyźnie nie ma jego posągu, Europa zaś literacka naucza, że byronizmem zowiemy antyreligijny, antysocjalny, antyrealny pierwiastek. Wolę ja za Juliuszem Słowackim powtórzyć: „Pobielanych grobów nie godzi się zwać cyprysami" - albo westchnąć z nim razem: „Żeby też jedna pierś była zrobiona nie podług miary krawca, lecz Fidiasza!" - Żeby też jedna!...

I oto jest jakoby Ultima Thule pieśni, albowiem Epopeja tu prze-nikła w siebie samą, siebie w rzeczywistość odradzając. Napoleon Wielki przymuszony był pojmować kosmopolityzm de la manière défensive i po­bito go; ale tylko Kościuszko w Ameryce i Byron w Grecji pojmowali kosmopolityzm ze strony dodatniej i zwyciężyli też dla Ameryki i dla Grecji.

Nie wiem, kto w trzydziestym roku był tym Archistrategosem Epopei, co na sztandarach napisał: „Za naszą i waszą wolność" - ale wiem, że to był on: potwierdza to albowiem kwestia włościańska, agitująca właśnie państwo rosyjskie z inicjatywy polskiej i nie gdzie indziej czerpiąca pier­wotną siłę swoją.

Do Belwederu z bagnetem idzie poeta - dalej powstaje O'Connell i La­martine - dalej jeszcze Mickiewicz we Włoszech zakłada to, co się teraz robi - a przed oczyma naszymi Ludwik Kossuth tęż samą kończy Epopeję, co się w Missolongi rozpoczęła. Dlaczego Epopeja na tym Europy pasie jest większa od sił trzech gabinetów? - dlaczego Mikołaj do tyla obawiał się i zabraniał poezji, do ila prochu? - czyliż nieprzyjaciele nasi mają być bystrzejsi od nas samych?!

O! zaiste że służba poetów jest poważna, ale prawda ta dopiero na wstępie do epoki dzisiejszej świtać poczęła, u bram której z Homera lirą i Leonidasa mieczem spoczął Byron, trzy słowa o sobie rzec mogący: veni, cantavi, mci.

LEKCJA III

Po zakreśleniu całego widnokręgu poezji, a przeto Epopei, aż do granic onego i aż do wrębów, które się już w licencje nawet przelewają lub prze­lewać mogą, pozostaje nam utrwalić cztery pojęcia: pojęcie oryginalności poetów, profetyzmu ich, naśladownictwa i czytania.

Umysł francuski ma do siebie, iż wyściga się, nie powiedziałbym: czynem, lecz praktyką. Jakoż gdyby nam przyszło szukać u sławnych filozofów francuskich, co jest oryginalność?- nie znalazłoby się na to od­powiedzi.

Czyn a praktyka to dwie rzeczy, których definicje i różnica nie obowiązują nas w tym momencie. Powiem tylko, że jakkolwiek filozofowie nie wyrobili pojęcia oryginalności, jednakowoż, ile razy autor komedii jakiej użyje zwrotkę jedną z komedii przez kogo innego napisanej, wraz jest kodeksu francuskiego artykuł do odpowiedzialności za to przywłaszczenie powołu­jący. Kodeks i żandarmy wyprzedzają tu filozofów.

Nie moja w tym rzecz pytać, co godniej, a co wygodniej ? - czy przez rozjaśnianie pojęć, czy przez karanie braku pojęć działać?... ale artykuł taki w kodeksie karnym zupełnie odpowiada prawdzie, i kodeks jest tu profetyczniejszy od teorii literackich współczesnych, i policji przeto należałoby miejsce w Akademii. Zdaje się on albowiem mówić, że orygi­nalność jest to sumienność w obliczu źródeł.

Jak to? czyż ona sama nie jest źródłem? - zapyta kto. Takiej oryginal­ności nie ma. Sokrates, który nie szukał, aby uczniowie jego zgrawitowali do słońca piersi jego, zatracając indywidualną siłę obrotu około osi umysłowej każdego z nich osobno, który przeto szanował w uczniach swoich

ludzi wolnych, który przeto miał mądrość - gdy mu dziękowano (mówię) za udzielanie wiedzy, upraszał i zaklinał, aby dziękowano raczej Temu, który sprawia, iż ze słów jego korzystają. Sokrates, tak postępując, sumiennym był w obliczu źródeł. A względem osób? - zapyta kto.

Wytłumaczę to przykładem z lekcji poprzedzającej. Skoro określałem, jak prace Epopei wyjrzały w sferę czynu i jak cała epoka zużytego słowa zniszczyła się, jak czcionkami ołowianymi nabijano karabiny, a drukowane papiery rozdarto, pojawił się fenomen najważniejszy, jaki jest w wieku XIX, to jest, że w całej Europie: w Irlandii, w Węgrzech i we Francji, posta­wiono ludzi słowa na czele rzeczy dziejących się - i określając zjawisko to, przechodziłem koło pana de Lamartine i pokłoniłem mu się. Niestety, czułem, że nazwisko to nie jest sympatyczne, ale czyż dlatego, że on nie dopełnił obowiązków swoich, ja miałem nie ocenić fenomenu współczes­ności i być niesumiennym w obliczu wskazującej mi źródła swe prawdy? Ja nikomu się nie kłaniam i dlatego mogę się pokłonić prostemu krzyżowi, złożonemu z suchych gałęzi, a pominąć z nakrytą głową rdzenne dęby i cedry wielkie w dziewiczych lasach Ameryki.

Dzieje stoją więcej na tym, co się mimo ludzi stawa, niż co oni z własną świadomością dokonali. Lamartynowi było dane fenomenu najważniejszego w XIX wieku być wyobrażeniem, i to mi wystarcza. Poeta ma to tylko przede wszystkim, czego odebrać mu nie można, i mówi on do świata, jak Faust do Mefistofelesa: „Was kannst du mir, der arme Teufel, geben?" Poeta potrzebuje tylko zwycięstwa prawdy! Ja nie kłaniam się nikomu, tylko źródeł źródłu, i stąd to uszanowanie moje dla Mickiewicza, Kossutha, chociaż z ludzi tych 0'Connell sam tylko może ma moje rzeczywiste sym­patie.

Z karafki napić się można, uścisnąwszy ją za szyję i pochyliwszy ku ustom, ale kto ze źródła pije, musi uklęknąć i pochylić czoło.

Ktoś mi powie, że sumienna wzajemność wobec źródeł nie daje samosiły, i że trzeba dla indywidualnej oryginalności mieć źródło w sobie, ale ja powtórzę i powiem, że takiej oryginalności absolutnie indywidualnej nie ma, nie było i nie będzie.

A Sokrates? - nieśmiertelność duszy przed Sokratesem znaną była egipskim kapłanom. Aleksander? - Aleksander do Arystotelesa, zdrowia

mu życząc, pisze te słowa: „Te rzeczy, których ja poufnie od ciebie się nauczyłem, niedobrze jest, że publikujesz, albowiem lepiej by było, żebym to ja je sam tylko wiedział." No, ale Cezar? - Ach! Cezar nie załamywał tak rąk na piersiach, jak na kolumnie Vendôme - wszelako Plutarch donosi, że załamywał on je tak samo, tylko że z tyłu. Napoleon? - zapewne, ale trzeba by mieć komentarze Cezara, które go nie opuszczały nigdy, i prze­czytać dopiski robione na marginesach. A Dante? - Dante kroku nie zrobił bez Wirgiliusza nawet w Piekle, a bez innych w Czyśćcu i w Niebie: „O! -wołając do nich nieustannie - maestro mio ! dottore mio ! duca mio /" Ależ Kopernik? - i starożytność przecież znała okrągłość ziemi.

Ale ktoś mi powie: „Więc chcesz oryginalności nieledwie takiej jak Zba­wiciela?" Tu odrzeknę, że ani jednego słowa Zbawiciela nie ma, którego by wprzód w Prorokach i przypowieściach ludowych nie było. I owszem, nie już ludu wybranego prorocy, ale i greccy nawet mistrzowie wiele z tych praw moralnych znali. Sam Zbawiciel powiada, że nauka jego nie jest jego, że nie przyszedł nauczać, ale dopełniać; więc, że oryginalności wcale nie ma absolutnej - na to już zgoda!

Oryginalnym właśnie dlatego jest każdy prostotliwy i zacny człowiek w rozumie swoim - każdy poczciwy człowiek ma coś oryginalnego w sobie. Oryginalność ma człowiek prosty z ludu. Oryginalność więc jest tylko su­miennością dodatnią w obliczu źródeł. A ktokolwiek uważał, jak określoną była wyżej oryginalność, temu o naśladownictwie ostateczną prawdę od­kryć można od razu i bezpiecznie. Naśladownictwo bowiem jest albo nie-wiadomością, albo najohydniejszym fałszem, i tu pojęcie kodeksu fran­cuskiego jest właściwe. Kto albowiem pochwyci dziś Szekspira, cóż zrobi dla postępu? - próżniak jest i oszukaniec, i na cal jeden dla rzeczywistego postępu kroku on nie zrobił i nic dlań nie ucierpiał. Bo czyliż jedną noc zimową konie przed teatrem trzymał za to, iż wyższy teatr grał się w pier­siach jego?... bynajmniej!...

Dlatego to po epokach szarlatanizmu jeden atom oryginalnej i sumien­nej pracy przeważa góry naśladownictwa. Malenieczka książeczka Kopernika porusza światy, a tysiące woluminów leży bez życia. Widzieliśmy Byrona zastawiającego książki i widzieliśmy naród powstający z niewoli, z najcięższej niewoli jasyru, gdy tymczasem nikną wolumina strategii, a naśladownictwem wypchnięte ekspedycje cofają postęp sprawy. Tylko oryginalność dobrze pojęta, tylko twórczość prawdziwa może utrafić i postawić się czynną w planach Bożych - to jest zwyciężyć - bo jedyny Pan, Mistrz nasz i Nau­czyciel, jest twórczy wiecznie.

Naśladownictwo martwe, przy coraz silniejszym postępie eksploatacji wszystkiego, co nowe i dodatnie, dojdzie aż do zużycia samego ładu i rytmu następstwa, wtedy zaś zastąpione być może jakim fenomenem magne­tycznym, co zostawiam na boku. Wspomnę tylko, co poeta nasz mówi: „Ostatniego nędzarza jęk policzon między tony harf niebieskich. - Twoje rozpacze i westchnienia opadają na dół, i Szatan je zbiera, dodaje z ra­dością do swych kłamstw i złudzeń, a Pan je kiedyś zaprzeczy, jako one zaprzeczyły Pana!" Oto jest, co się dotyczyło oryginalności i na­śladownictwa, więcej rezultatami, jakie one w życiu społeczeństwa sprawiły.

Tu nastąpiłoby z kolei mówić o profetyzmie poetów, który jest tylko sumienności w obliczu źródeł najwyższą i najcz3'stszą potęgą, albowiem mieliśmy zamiar wszystko uprzątnąć i w pamięci odświeżyć, aby przystąpić przygotowanymi do ocenienia dzieł Juliusza Słowackiego. Profetyzmu jednak będziemy mieli sposobność dotknąć przy samym rozbiorze, teraz zaś mamy mówić o czytaniu.

Ktoś powie, że czytać każdy umie; zaprawdę, mało kto czytać potrafi, ale kiedy, jak uważano, zdarzyło mi się już w ciągu tego kursu głosić rzeczy literaturą pierwej i przede mną nie objęte, mam tu zaraz sposobność za­rozumiałość tę ulegalizować - oświadczając, że wszystko to, acz nowe, z czytania przecież nabyłem.

Znam albowiem kogoś, który wielkich korzyści z podróży odległych nie odniósł, ale starał się przynajmniej czytać Tacyta w Świątyni Pokoju, a Wirgiliusza opodal grobu jego, tragików greckich w amfiteatrach pom-pejańskich, Józefa Izraelitę i Ojców Kościoła w okolicach katakumb, pierwo-chrześcijańskie rysunki symboliczne oglądając, Danta we Florencji, a Szek­spira w Londynie, noc pierwej całą po miasta tego nędznych ustroniach przechodziwszy, Byrona na pełnym Oceanie, a Emersona w Ameryce, na dachu płaskim, gdzie jest zwyczaj przechadzać się.

Nie nowy to zapewne, nie jedyny i nie główny czytania sposób, aby miejsce,

mówię, odpowiednie przedmiotowi dobierać. Niektóre indyjskie poezje w lasach tylko się czytywały... Ten miejscowości warunek bezwiednie silą się dziś zastąpić ilustracje, ale ilustracje te do treści drukowanych jako tło stosownie dobierane być winny, czego jeszcze nie bywa - pokazuje to wszakże, że nie wystarcza już dziś czytać jednym tylko organem, i że jakoby trzeba czytać wieloma razem władzami umysłu.

Sokrates przez usta Platona o wynalazku pisma mówi: skoro Theut Tamusowi przedstawił wynalezione przez siebie piśmienne znaki, Tamus zawołał, gdy litery ujrzał: „Liter ojciec, zaślepiasz się miłością aż do nie­widzenia celu liter. Oto uczynisz ludzi niepamiętnymi, i nic więcej, albowiem dałeś sposób przypominania sobie i rerniniscencji, a ci, którzy się tych liter nauczą, pewni będą, że powierzyli im tajemnicę wiedzy własnej i że się obejdą bez Mistrzów" - to przytacza Platon z ust Sokratesa. Wyrażenie zaś: „bez Mistrzów", znaczy spiritus rector i odnosi się do Mistrza mistrzów, albowiem, jakośmy wyżej o oryginalności Sokratesa mówiąc nadmienili, odsyłał on owdzie uczniów swoich. Po tylu też wiekach piśmiennictwa nie wystarcza już jednej formułki czytania, aby przeto, jednostronne remini­scencje powtarzając, nie łudzić się, że się postępuje.

Ale tu ktoś mi może zrobić dwa zarzuty:

1°. Czyliż słowa jednostronnym ich używaniem nie wykoślawiają się i nie wykrzywiają, jak źle noszone obuwie, i czyż dlatego nie trzeba ich jedynie czytać tak, jak autor sam je tworzył? Odpowiem i dodam świeży przykład na wyrazie szlachta. W „Gazecie Warszawskiej" był niedawno szeroki artykuł, w którym dawano egzegezę wyrazu szlachta: autor nie zaprzecza, że wyraz szlachta ma niemieckie brzmienie i znaczy: „bić, ubijać", a mianowicie: klepać blachę, lecz, kołując tak około pierwiastku wyrazów, nic z nich ostatecznie nie wyciąga. Nie lepiejż było po krużgan­kach gotyckich kościołów naszych przejść się, aby się przyjrzeć śpiącym rycerzom z marmurów chęcińskich wyciosanym? - zaprawdę, należy cofać się na da, na których znaczenie wyrazów odbija się i formuje, a wtedy zrozumiałoby się, że słowo schlagen („klepać blachę") w starogotyckim języku znaczy: „uderzać po pancerzu", to jest - pasować na rycerza. Oto jest odpowiedź na pytanie, czy wyrazy jednostronnie używane krzywią się i zużywają aż do zatracenia ich wartości.

2. W drugim zarzucie ktoś mi powie, że w czytaniu należy odwracać się do potęgi pierwotnej, z jaką autor tworzył, a któż tak za czasów Szek­spira pojmował go, jak my dziś? Ale ja odpowiem, że czytanie autora zależy na wyczytaniu zeń tego, co on tworzył, więcej tym, co pracą wieków na tym urosło. Jest to cień, który z łona najnieskończeniej wyższej prawdy upada na literatury papier, i świadczy albowiem, że poza słowami naszymi jest jeszcze żywot Słowa! Prawda najpoważniejsza, a której w żadnym literatury kursie nikt nie uczy!...

Słowa autorów mają nie tylko ten urok, tę moc i tę dzielność, którą my im dać usiłujemy lub umiemy, ale mają one jeszcze urok i moc żywotu słowa; czytać więc nie każdy umie, bo czytelnik powinien współpracować, a czytanie, im wyższych rzeczy, tym indywidualniejsze jest. Im bliższe umarłych sfer świata dzieło się czyta, łatwiej go pojąć: każdy zrozumieć może rejestra kupieckie, Kucharkę doskonalą albo regulaniin batalionu -w miarę zaś jak ku wolniejszym sferom wznosić się będziem, czytelnicy różnić się poczną w tym, co czytają...

Koniec końców, książki są niesłychanie szanowną spuścizną i byłoby omaryzmem zamachnąć się na te drabiny do Olimpu - ale na cóż się zdały i drabiny, po których nikt nie chodzi? Wcale się więc nie wstydzę, że mówię jak drugi Omar: popalić księgi... ale sercem...

Do tych uwag [co] do czytania, a niezbędnych uwag, należy dodać, co następuje: w wiekach średnich nie tylko że nikt z prawdziwą miłością i przyjaźnią nie krył się, ale wielu było sławnych jedynie z tego, że kochać lub przyjaciółmi być umieli - dziś przeciwnie. Czemu dziś miłość i przyjaźń chronią się i nie wytrzymują ludzkiego wzroku? Oto nadużyły się już tych słów formy określne: czyż nie ma na każdym rogu ulicy ogłoszenia miłości nowych i siedemkroć siedemdziesiąt siedm romansów drukowanych w Paryżu i Londynie, a czytanych aż do wybrzeża rzeki Amur, aż w Sy­berii! Żaden rzymski patrycjusz nie napisał dwunastu tomów o patrio­tyzmie, bo to jest rzecz nieprzyzwoita. Rozgadaniem albowiem takim można ucodziennić i na bok usunąć nie tylko przyjaźń, miłość, ale same nawet słowa wolność i ojczyzna... I nie tylko, mówię, prawdy Boże można usunąć za kulisy, ale i sejm, gdy się w dystrybucji i formach słowa uprywatni, można odesłać do domów - bo to będą już nie symbole,

ale prywatni jegomoście, i ci pójdą do domów! Nie o obskurantyzmie ja tu mówię, ale o onkcji, która jest nerwem prawdy i bez której prawda nie może żyć.

Mowa ludzka gdyby nie składała się więcej z niczego, jak z pewnej tylko liczby wyrazów i z pewnej kombinacji wyrażeń, nie byłoby różnicy między literaturą a matematyką: literatura byłaby tylko błędną matematyką! Jeżeli więc mędrcy i filozofowie dzisiejsi nauczają nas, że słowa nas wyrażają - przepraszam i ostrzegam, że jest to mimowolna zdrada, bo wyrazy i słowa nasze są także i na to, że nas sądzą, nie tylko że nas wyrażają.

LEKCJA IV

Skoro zapowiedziałem, że w miarę uzbierania się pokładów cywilizacji czytanie niemniej musi w wyższe potęgi urastać, i trzeba mi było okazać na przykładzie wynaturzanie się wyrazów - co więc pokazałem na słowie niemieckim schlagen i wytłumaczyłem, że słowo to odbrzmiewa uderzeniu płazem po pancerzu - zarzucono mi w tym tłumaczeniu niewłaściwość. Nie mogę się szeroce rozwodzić nad zarzutem, który mi zrobiono, bo zbyt wiele zabrałoby to czasu, ale powiem tylko, co też wystarczy, że Bolesław Chrobry, jakkolwiek dobry patriota i wielki człowiek, był tylko grafem państwa niemieckiego, i że nie mógł być czym innym jako monarcha katolicki.

Państwo rzymskie człowieka zbiorowego w pancerz ubrało, tak jak dziś koleje żelazne przez kompanie nie rodzime, ale zagraniczne w Rosji i Polsce budują się - lubo ja wiem, że jest szkoła patriotyczna, która samorodności szuka jakiejś, której żaden naród mieć nie może pod karą zeschnięcia. Nie tylko forma i rytuał zakonu rycerskiego na świecie ca­łym jedne były, ale nawet cechy i bractwa wniosły germańskie nazwy do rzemiosł naszych. Wyrazy nazw tych przebrzmią kiedyś w narodowe pierwiastki słów i każden ślusarz będzie je wywodził ze słowiańskiego początku, ale dzisiaj są one tak jak fraki - właściwe tylko romańskiej cywili­zacji - które nosimy i które nas wcale nie dziwią, ani patriotyzmowi szkodzą, póki umiemy być trzeźwymi i od kroju fraków nie zależeć. Wracając zaś do początku zarzutu, trzeba przypomnieć sobie także, że wcale nie uczucie szlachetności, ale raczej uczucie teokracji jest przyrodzonym człowiekowi, a przeto nieprzynośnym. Uczucie teokracji jest wspólne wszystkim narodom i nawet na wyspie odludnej wyradzać się samo potrafi, gdy przeciwnie, szlachetność jest już uczuciem artyficjalnie naturalnym, a przeto prze­nośnym i z obcowania z ludźmi i ludami wziętym.

Tym sposobem i brzmienie wyrazu, i natura rzeczy, którą ten wyraz określa, po dwakroć dowodzą, że samorodnym on być nie mógł, jak fraki i koleje, mimo pewnika, iż szlachectwo polskie zaowocowało w prawdy większe i piękniejsze niżeli kiedykolwiek jakikolwiek naród miał!... Idąc dalej i zastanawiając się z kolei nad wyrazami innymi, mógłbym pokazać, że wyraz gmina od niemieckiego gemein pochodzi itp., a takim sposobem w całej nomenklaturze społecznego języka zobaczyliśmy ukrytą archi­tekturę gotyckiego gmachu; to są rzeczy, które narodowości nie ubliżają bynajmniej... są socjalne, nie nacjonalne.

A teraz przystąpmy do właściwego zadania tej lekcji, to jest do zgłębienia i objaśnienia narodowego arcydzieła Juliusza Słowackiego pod tytułem Anhelli.

Gdyby wydumaną przez wygnańca na odludnej wyspie Apokalipsę dał kto do czytania literatowi i poecie rzymskiemu, choćby tak doskonałemu jak Horacy, i tak dobrze umiejącemu po grecku, cóż by ten doskonale umie­jący po grecku z Apokalipsy wyczytał? - oto uczyniłaby na Horacjuszu Apokalipsa wrażenie takie, jakie na nas czyni Tysiąc nocy i jedna. Jest więc błędem najszkaradniejszym, gdy nie wiemy (a prawie występkiem, gdy wiemy), czytać utwory narodu nieszczęśliwego tymi oczyma, którymi się utwory poetów tryumfujących czytają.

Nie moja wina, że wpierw o całej i o wszystkich cywilizacjach mówić tu muszę, zanim przystąpię do cywilizacji naszej i do Anhellego, ale sumienie każe mi śmiałe rzeczy i nieoględnie mówić, proszę więc o uwagę, albowiem gdyby opinie moje niedobrze zrozumiane byty, moglibyśmy sobie zaszko­dzić i temu poecie, który tak źle pojmowanym i tak źle znanym jest: nie było jeszcze kompletnego wydania dzieł Juliusza Słowackiego, a trzecia część pism jego tuła się po Galicji do dziś dnia.

Aby być człowiekiem ukształconym, dość zdać się na wiarę cywilizacji, którą się napotkało; ażeby być kształcącym się, potrzeba coś z siebie dodać i nie dość już potulnej bierności. Ale, ażeby być kształcącym, do źródeł wrócić należy.

Najwygodniej być ukształconym: człowiek wtedy ma horyzont ducha pewny, zakreślony i skończony, jako posąg w formie bezjegowolnie wpierw zrobionej odlany; stan taki Włosi określają wyrazem tondo, a Rosjanie dobitnie i malowniczo wyrazem krugom. Jeden i drugi wyraz, tondo i krugotn, znaczą okrągły, czyli - jako ujemna forma posągu - zwypadkowany bez-własnowolnie różnymi naciskami zewnętrznymi... Tak to byli niewolnicy rzymscy aż do dni Spartakusa, który gwałtem i krwią poprzedził oliwne słowa Chrystusowe. Ale człowiek, co w kręgu tym duchem nie zamieszkał, lecz tylko przeszedł pod nim, jak pod tryumfalnym łukiem, który przeto pamięta, że Spartakus już był, a Chrystus Pan był i jest - człowiek taki jest kształcący się, nie okrągły, i owszem, ciągle wyokrąglający się współ-dzielnie. Tu dopiero słowa Montaigne'a: „ondoyant et divers" - są prawdzi­we; człowiek bowiem taki to już nie kryształ, wedle praw matematycznych rozwijający się i rosnący, i za to martwy; człowiek taki to nie niewolnik!