w kontekście wyrazów (0 oznacza kontest fiszki).

ŁASKAWY OPIEKUN CZYLI BARTŁOMIEJ ALFONSEM

Lipiec uchodzi — na niebie Sierpień, jako nowy następca, w nocy wy­ziera lękliwie, szpieguje swojego poprzednika i uśmiecha się czasami, ufny w przyszłe zwycięstwo.

Lipiec odjeżdża coraz dalej, zostawiając po sobie kurz nieznośny na brukowanych ulicach, a jako zwolennik gnuśności i próżniac­twa, bawi się pociesznymi wymysłami i, niby kuglarz jaki, przeprowadza tu i owdzie sztywne postacie fanfaronów, odziane pstrokato, kuso, jaskrawo, jak bohaterowie jasełek. Lipiec w tej chwili odjeżdża na bardzo długo, a żeg­nając się ze szkolnym rokiem, przyśpiesza nareszcie dla wszystkich stu­dentów i wielu profesorów niecierpliwie oczekiwane wakacje.

Spójrzcie tylko na ten dziedziniec: oto wybiegają uczniowie, młodzi skaczą, uciekają do domów, nie oglądając się nawet na te siwe, posępne mury, które ustawicznie dumają. Starsi idą powolniej: ten żegna się z nau­czycielami, ten stróżowi daje na piwo, ten znów na murze szkolnym ru­baszny nakreśla epigramat. A panowie profesorowie rozprawiają donośnie, częstują się tabaką i kroczą poważnie, choć niejeden z nich wyskoczyłby do domu rychlej niż wszystkie żaki.

x0

Na podwórzu szkolnym ruch ciągle się umniejsza i w otwartej izbie między pustymi ławkami widać brak jakiś, podobny do owego, który czę­stokroć na milczących półkach wypróżnionej biblioteki postrzegać się daje.

Ale przeminą wakacje! przeminie wszystko!! - te zaś wyrazy, niby przykre, niby zastraszające, bardzo często jednakże stają się wielką, nawet z niczym nieporównaną dla nieszczęśliwych pociechą!

Już wesołych studentów tłumy rozsypały się po ulicach, dziedziniec

szkolny pusty, mury głuche, w izbach okrawki papieru i pióra podeptane; jednym słowem, dokoła samotne panuje milczenie. I tylko dwóch jeszcze uczniów wychodzi ze szkolnej bramy: jeden z wymuszoną ostrożnością niesie pięknie oprawną książkę, drugi zaś w oku, na czole i na ustach dźwiga niemały smutek.

x0

Obadwa idą śpiesznie, nic nie mówiąc do siebie, snadź, że myślami utkwili gdzieś w przyszłości i nie marzą już o piłce, o dziecinnych zabawach, ale wyżej, dablej sięgają: może do wiejskiej swobody i rozgłośnego polowania.

x0

Otóż i nie ma Lipca! Sierpień śmiało wystąpił na niebo, ale i ten nic dobrego kuglarstwem się bawi niepomału, albowiem znowu przesuwa po ulicach swoje wystrojone laleczki, żeby zażywały przechadzki. Sierpień jest kuglarzem doskonałym, on usiadł sobie pomiędzy drobiazgami, jak chłopię swawolne, a strzygąc różnobarwne papierki rozrzuca je dokoła i robią się z tego motyle. Sierpień jest uprzykrzony nawet, bo on jak włóczęga jaki drażni się z psami bez przestanku, tak że aż wściekają się od złości.

Lecz nie uważajmy wszystkiego ze złej strony i pośpieszajmy na wieś, ażeby zobaczyć, jak też to ten gnuśny miesiąc wygląda, kiedy się do pracy zabiera.

I oto z jednej strony drogi rozpoczęto żniwo, a z drugiej, za rzeczułką pod lasem, bieleją koszule wieśniaków i połyskują kosy; słychać tam kiedy niekiedy chrzęst osełek i gwar głuchy, i śmiechy cokolwiek wyraźniejsze.

Żniwiarki nie są to takie bynajmniej, które z francuska rozmawiają w naszych idyllach, ani takie, które na cyprysach imiona kochanków ryją, gdyż właściwiej, jak mniemam, można by je za bachantki uważać. Mimo to jednak nietrudno jest napotkać pomiędzy nimi dziewki smagłe a hoże, co z czołem wypogodzonym, z piosnką w ustach, rześko i wesoło pracują. Ale niedługo, niedługo ta sielska wesołość, która powinna być skarbem obywatela, zamienia się w milczące oburzenie, kiedy podchmielony ekonom sadzi przez rżyska na chudej szkapie i twardym batogiem kreśli w powietrzu hieroglif smutku zwierzęcego, hieroglif niesprawiedliwości oczywistej, gdyż pospolicie oddaje on wieśniakom to tylko, co sam niedawno od rozgniewanego dziedzica odebrał.

I zważając wszystkie te rzeczy, trzeba koniecznie podziwiać mądrość całego układu, albowiem pokazuje się jawnie, iż jeden drugiego bije, drugi trzeciego także bije, wszyscy zaś nieustannie porządku i sprawiedliwości pilnują.

x0

Po obu stronach drogi szybko postępuje robota, kosarze z daleka ujrzeli ekonoma i cichość rozlała się naokoło. Po drodze z pośpiechem toczy się bryczka, a w niej jedzie dwóch owych uczniów, którzy ostatni wyszli z dziedzińca szkolnego, to jest Edward Drążkowski, syn Jana Drążkowskiego, poczciwego naszego pułkownika, jak go rozumni sąsiedzi powszechnie nazywają wtedy, kiedy ta karykatura w przyległym pokoju gra w wista i wszystko słyszeć może, i Bartłomiej Socha, oddany pod opiekę JW. Pułkownika wraz z uciułanym groszem dla tegoż wyrostka od zmarłego rodzica.

Edward przez ciąg pobytu swojego w mieście chodził do szkoły w pięknych sukniach i nosił zeszyty ręką Bartłomieja pisane, odjeżdżając zaś obwinął starannie wyzłacaną książkę, nagrodę pilności całorocznej, i ruszył co prędzej na wieś, żeby odebrać od kochanego papy szczere uściski, a mianowicie piękną strzelbę, dawno przyobiecaną.

x0 Bartłomiej dużo pracował w szkołach, a do tego jeszcze zbywało mu częstokroć na możności zaspokojenia gwałtownych jego potrzeb i zabierało mu dosyć czasu wyręczanie Edwarda. Nic więc złoconego w nagrodę nie odebrał, żadnej nawet pochwały odjeżdżając nie słyszał, ale za to ten młody chłopiec uczuł przykrość i krzywdę, którą mu wyrządzono, a która niezawodnie obudzi w nim działalność duszy i stanie się najpiękniejszą nagrodą.

Opatrzność czuwa nad sierotami!

II

„Są cuda na niebie i na ziemi, o których ani śniło się naszym filozofom", a znajdują się jeszcze i takie rzeczy, które bywają starannie ukrywane, ażeby się o nich nawet nie przyśniło sąsiadom.

Pan pułkownik, jak się spodziewam, nie służąc w wojsku, nigdy o pułkownikostwie nie myślał, ale że był kiedyś tam jakimś urzędnikiem magazynowym i miał dowcipnych dłużników, łatwo więc według stopnia oszacowany, tak szybko zaczął awansować, że wreszcie dał sobie słowo nikomu nie pożyczać pieniędzy i dla tej to przyczyny do dziś dnia pozostał tylko pułkownikiem. Powierzchowność pana Drążkowskiego, zwłaszcza kiedy tenże kontrakt jaki zawiera, nie jest bardzo obiecująca, przy otwieraniu jednakże szkatuły dają się spostrzegać na jego licach skryte jakieś pomysły i pewien rodzaj powolności, która nigdy biegłych strategików nie odstępuje.

Pułkownik w towarzystwie kobiecym nadzwyczajnie rozprawia o posagach, a ubiera się powszechnie w szary surdut i żółtą kamizelkę, tudzieższtywnych kołnierzach i bawełnie do lewego ucha nigdy nie zapomina.

x0

Pani Drążkowska, rozwiódłszy się z pierwszym mężem, zabrała z sobą

córkę i bawiąc czas niejaki w Warszawie od razu ułowiła naszego pułkow­nika. Osoba ta, mająca obecnie. Bogiem a prawdą, lat czterdzieści, uchodzi w teoriach za kobietę nie pierwszej już młodości, ale bardzo miłą i dobrze wychowaną. Pani Drążkowska w samej rzeczy na swój wiek bardzo dobrze wygląda, zwłaszcza kiedy parę godzin przed zwierciadłem posiedzi; ale nie zaniedbuje ona nigdy zamykać gotowalni, żeby czasem ciekawe oko nie wyśledziło przyczyny tego świeżego rumieńca, który ją tylko po umyciu odstępuje.

Pani pułkownikowa lubi bardzo często wspominać dwuznacznie o jed­nym nadzwyczaj oryginalnym hrabi, który za nic w świecie nie dałby dotknąć swojej suczki, gdyż ją nie do wyimainowania sobie kochał. Ta suczka zaś, jak powiada pani Drążkowska, jest to jej ulubiona Delfinka, która żyje jeszcze do dzisiaj. Pułkownikowa bardzo zręcznie opowiada różne anegdoty o wyżej wzmiankowanym hrabi i kilka niezrozumiałych przypowieści o książętach Z***.

Panna Helena, córka wielmożnej pułkownikowej z pierwszego małżeństwa, nie tylko że jest ukształcona zupełnie przez mamę dobrodziejkę, ale dużo jeszcze winna sobie samej i wybornym towarzystwom, w jakich bez ustanku przebywa. Ona to zręcznie przypomina mamie o oryginalnym hrabi i o książętach Z*** tam, gdzie tej zaczepnej broni koniecznie użyć potrzeba. Umie jeszcze pułkownikówna przelęknąć się, gdy która z staropolskich gospodyń mówi o trzodzie chlewnej albo gdy jaki nierozważny młodzieniec coś o małżeństwie napomknie.

Panna Helena do tego wszystkiego nie cierpi jeszcze nazwiska Drążkowskich i z tej to przyczyny wspólnie z matką obojętnie spogląda na Edwarda, który jest ulubieńcem pułkownika. Delfinka, stara wyżlica, bardzo mało już jest do suki podobna, ale śpi wybornie i śmiało zaręczyć mogę, że do żadnego oryginalnego hrabi bynajmniej nie należała.

O panu Edwardzie jużeśmy na początku dość obszernie wspomnieli, dodać tylko wypada, że pilność tego młodzieńca dopiero od przybycia Bartłomiejka zaczęto w szkole wychwalać, dawniej bowiem panu Edwardowi, zapewne z przyczyny jego popędu do historii naturalnej, nadzwyczaj często wykładano o zwierzętach czworonożnych, o osłach.

Co się tyczy Bartłomieja Sochy, bardzo wiele już powiedziałem, bo chłopak ten, jako nierodowity szlachcic i nietytularna osoba, jakże może zajmować tyle miejsca, ile przedniejsze członki rodziny pułkownika? Zresztą, same nawet pospolite nazwisko u większej liczby czytelników może dać niekorzystne o smaku autora wyobrażenie!

Kończę więc moje postrzeżenia nad domem państwa Drążkowskich, nie dodając wszakże żadnej wiadomości o służących, gdyż te wszystkie wyłącznie do samej pani należą; a tak jakoś dziwnie się zdarza, że każda z nich,

z początku doskonała, za parę tygodni o ogromne kradzieże obwinioną bywa.

Należałoby jeszcze, jak mniemam, dołączyć tutaj słówek kilka o radczyni W***, najserdeczniejszej przyjaciółce pani pułkownikowej; kobieta ta, między nami mówiąc: rówiennica JW. Drążkowskiej, w trudnej sztuce odmładzania się przewyższa przyjaciółkę. I stąd to właśnie wypływają ustawicznie pomiędzy nimi nieporozumienia, które pułkownikowa jak najusilniej maską przyjaźni niweczy, ażeby nie rozerwać stosunków z bogatą wdową, jako mogącą nierównie łatwiej uczęszczać do stolicy i modne stroje zakupywać.

III

W obszernej izbie jadalnej zasiedli wszyscy do stołu: pan pułkownik, pani pułkownikowa, panna pułkownikówna i kupiec przejeżdżający, który kiedyś do współki z panem Drążkowskim należał, a teraz wspomina o tym z dumą, jakby jaki wojownik o przeminionych zwycięstwach.

x0 Dalej zaś, dalej od państwa, w miejscu, które jest wzrostem równe, a godnością niższe od innych, siedzi jeszcze panna służąca z turkusowymi kolczykami, z pasmem jedwabiu na szyi, ze szpilkami wpiętymi w suknię; siedzi i milczy, je bardzo mało, maleńki palec wystawia, widać więc, że, świeżo przyjęta, chce sobie zapewnić pewien rodzaj szacunku u całego dworu. Wszyscy zajęci są wieczerzą, cisza, słychać tylko szelest talerzy i szczekanie psów na podwórzu.

Wtem raptem zagrzmiały koła i zawołano w sieni: „Panicz z Warszawy przyjechał!"

- Ciekawa jestem, co też radczyna pisała? - rzekła panna Helena do pułkownikowej, lecz nie ruszyła się bynajmniej, ażeby powitać brata, który właśnie wchodził do izby.

Po chwilowym paroksyzmie solennych uścisków nastała znowu cisza, bo papa przeglądał nagrodę syna, a że nigdy nie używał innych książek nad kalendarze i regestra, wszyscy więc z obowiązku szanowali tę nadzwyczajną chwilę, chociaż nawet panna służąca uważała, że pułkownikowi z książką w ręku i z oczyma w nią wlepionymi jest bardzo nie do twarzy.

Tymczasem pani pułkownikowa i panna Helena, zajęte rozpakowywaniem sprawunków, nie zważały bynajmniej na nikogo, tylko rozrywały pieczątki różowych bilecików, zapytywały z kolei, czy radczyna jest zdrowa... czy nie mówiła, kiedy przyjedzie?...

Kupiec milczący siedział, jak od początku wieczerzy, i łyżkę srebrną od niechcenia ważył na serdecznym palcu, bo zdumiał się nadzwyczaj, gdy student, który odebrał nagrodę, nie potrafił go uwiadomić, jaka była cena pszenicy na ostatnim targu w Warszawie.

Po chwili pan Drążkowski położył książkę na stole, ziewnął, uściskał Edwarda i zadał mu pytanie: „Wiele kosztuje edukacja syna, kiedy dobry ojciec przez lat cztery po sto dukatów corocznie na nią wydaje ?" - a uśmiechnąwszy się klepnął go po ramieniu i patrząc na posępnego Bartłomiejka rzekł łaskawie:

No - cóż tam waćpan przywiozłeś mi ze szkoły?...

Ja-nic nie dostałem - odpowiedział zmięszany chłopiec i pocałował w rękę napuszonego pułkownika.

- No, no, no, nie wszyscy ludzie mają jednakowe zdolności... to nie twoja wina, mój Bartłomiejku; po większej części zdolności i skłonności odbieramy po rodzicach, a ty przy pracy i uwadze możesz być nawet bardzo dobrym oficjalistą. Jego ojciec - mówił dalej pułkownik, obracając się do kupca - służył u mnie za ekonoma przez lat trzydzieści; wprawdzie był to wielki leniuch i stary niedołęga, ale przynajmniej choć cokolwiek bądź robił i nic nie ukradł ze śpichrza.

Bartłomiej milczał ciągle, ścisnął usta, chciał połknąć łzy, które mu takowe wspomnienie ojca wycisnęło, chciał nareszcie ukryć łzy, których już wstrzymać nie mógł, ale nielitościwy kupiec wlepił w niego swe oczy i powolnym a jednotonnym głosem tak przyświadczał pułkownikowi:

- Prawda jest, słuszna prawda, przy pracy i uwadze wszystko z siebie uczynić można... Wieluż to ja znam takich, mości dobrodzieju, co w młodości swojej zupełnie nic nie mieli i tylko z łaski żyli, a teraz co za domy! co za kapitały! co za spekulacje!...

- Wiemy o tym bardzo dobrze - rzekła z przekąsem pani pułkownikowa - ale krew, familia, stosunki.

- I obejście się nieznośne tych świeżo powstałych magnatów - dodała córka.

- Co tam za obejście się znowu? - zawołał pan Drążkowski. - Każdy się dobrze obejdzie z człowiekiem, który sobie zapewnił utrzymanie, a tym samym nie próżnował w młodości i nie siedział nikomu na karku.

I byłby jeszcze coś powiedział oburzony pułkownik, ale dostrzegł zbierające się chmury na licach swojej małżonki i złowróżbne milczenie łagodnej pasierbicy, która z udaną spokojnością przeglądała nagrodę Edwarda i, niby nie uważając na to, co między mamą i papą zachodziło, pieszczonym zapytała głosem:

- Panie Edwardzie, czy to jest dobre dzieło? czy tłumaczone z francuskiego? czy się wesoło kończy?...

- Nie wiem, bo my nie uczyliśmy się z tej książki, ja dopiero dziś ją dostałem - odpowiedział student, nie odrywając oka od dubeltówki, która na przeciwnej ścianie wisiała.

Niezadługo wszyscy wstali od stołu; pan Drążkowski wypytywał się syna, co tam słychać w Warszawie, Edward zaś opowiadał o szkołach, o uroczystości egzaminu, a w końcu usiadł sobie w wygodnym krześle. Coraz mniej mówił, chrząchnął kilka razy i zasnął.

W parę godzin potem wszyscy już spali we dworze; panna Helena, przypominając sobie jeszcze wyrazy pułkownika, jednym uderzeniem szczypców złamała gasnącą świecę, a kupiec chrapał okropnie, trzymając rękę pod poduszką, gdzie był woreczek z pieniędzmi.IV

IV

W domu pułkownikostwa cuda się dzieją od rana. Pani Drążkowska wstała o siódmej godzinie, wszystko w ruchu, wszystko w nieładzie, bo ma dzisiaj nowy ład powstać na jeden dzień, na jeden wieczór, na jedną tylko zabawę.

- Hej, Jakubie, do pani! Hej, Walenty, do pani! Maryno, Kunegundo, Joasiu, Franusiu, panna Helena woła! Wody! ognia! pieprzu! szpilek podwójnych! mydła! wódki kolońskiej! brzytew dla jegomości!

I niosą wodę, ogień, pieprz, szpilki podwójne, i prowadzą pijanego kucharza, który utrzymuje, że wszystko trzeba robić na spirytusie, bo ogień zwyczajny nic niewart.

A pani pułkownikowa gdzie się ruszy, wszędzie krzyk; co porwie, to jej się w ręku pali; słowem: pani, jak się należy.

Jegomość zaś siedzi w szlafroku, nie może się ubrać, chociaż już dawno nie śpi, bo wszystkich służących zajęto, wody nie zgrzano, brzytew nie ma i nie ma.

Jegomość siedzi na łóżku i mruczy w gniewie; to chce zadzwonić, ale dzwonek gdzieś zapodzieli, to chce zawołać, woła, ale jego głos jest głosem wołającego na puszczy. Aż tu za chwilę wszystko się uspakaja, nowy kucharz, dawno oczekiwany, zajeżdża i zaciera ręce, i powiada, że to się wszystko zrobi, bo nie takie obiady bywały u pana marszałka, u którego on się wychował. Więc znowu krzyk na kucharza, co to on sobie myśli, wszak taki dobry marszałek jak pułkownik, a cóż dopiero pułkownik i dziedzic razem.

Potem cichość ponura, wszystko zrobione, wszystko przygotowane; panna Helena stąpa leciuchno, przegląda się w wszystkich zwierciadłach

i najtrudniejsze nuty na wierzch fortepianu układa, choć ich nie grała, jako żywo. Potem jeszcze łoskot, hałas, trzaski z biczów. Goście już jadą! Pułkownik postawił fajkę.

Pułkownikowa, wystrojona, zabiera się przepraszać, że jeszcze jest w negliżu, a panna Helena, niby bardzo zajęta muzyką, niczego nie uważa.

- Nie, to nie goście! to ludzie nasi, to Jakub przywiózł muzykantów!

- A po cóż on tak trzaska z bicza, przecież nie z państwem jedzie!

V

Wielkim, strojnym, różnobarwnym półkolem rozsiedli się goście w salonie, a patrząc na ten krąg świetny, na tę rozmaitość postaci, śmiało wyrzec by można, że roztoczono w tej chwili olbrzymi wachlarz czarnoksięski.

Cisza, kilka zaledwie słówek bezsilnych, bezbarwnych wyrwie się tu i owdzie, a potem spełznie w milczeniu. Pani pułkownikowej nie ma; ona wyszła na chwilę i pozostawiła męża, ażeby bawił gości.

Bawić gości! - te dwa wyrazy oznaczają całe życie, całą treść tłumnego zgromadzenia, które się ucztą nazywa. Lecz spojrzyjmy na pułkownika: on może nas zabawić! jego kłopot w zadosyćuczynieniu rozkazom żony, jego krzątanie się z myślami - prawdziwie jest zabawne.

- Piękną dzisiaj mamy pogodę - wyrzekł nareszcie pan Drążkowski po dosyć długim namyśle, a te wyrazy jego, na początek rozmowy dawno patentowane, pobiegły dookoła jak owa mysz w bajce, która z roztrzaskających się gór olbrzymich nędzne życie poczęła.

- Nieoszacowana pogoda! - przyświadczył po chwili kupiec metaliczno-brzęczącym głosem.

- Miła chwila - dodała pani radczyna. - Ładny, powabny czas - mówiła ona dalej - pasjami lubię tę zieloność; kolor zielony jest kolorem nadziei, kolorem życia mojego!

- I kolor czerwony jest także piękny - odezwał się pułkownik, otwierając co prędzej biurko i wyjmując czerwono oprawną książkę, nagrodę pilności całorocznej ukochanego synala.

Kolor czerwony?... to parafianizm...

- Nie, to nie Parąfianizm, to inna jakaś książka, którą w nagrodę niepospolitych zdolności synowi mojemu ofiarowano. Widzicie państwo, zdolności i skłonności najczęściej pochodzą od rodziców...

- Mój papa to tak samo szacuje książkę Edwarda, jak jeden nadzwyczaj oryginalny hrabia szacował swoją pokojową wyżlicę, której za nic by w świecie nikomu nie oddał. Tę wyżlicę darował on potem mojej mamie... Delfinko! Delfinko, pójdźże, pokaż się przecie państwu! - woła pieszczonym głosem naiwna panna Helena, a spostrzegłszy przechodzącego ogrodnika, który już od samego rana musiał udawać lokaja, zapytała go dość łaskawie, gdzie jest ulubiona wyżlica.

- W kuchni leży pod piecem, tam gdzie się od szczenięcia wychowała -odrzekł prostoduszny ogrodnik, a nie uważając bynajmniej na pomięszanie panny pułkownikówny nielitościwie wydał całe pochodzenie suki i z rubaszną lekkością wyszedł do drugiego pokoju.

„A więc kolor czerwony jest bardzo ładny!" - pomyślał sobie stojący w kąciku opuszczony Bartłomiej, spojrzawszy na zarumienioną Helenę, która w milczeniu szczypała i gniotła rękawiczkę.

x0

Po chwili weszła pani Drążkowska, a nie wiedząc bynajmniej, o czym dotychczas mówiono, oznajmiła wszystkim otwarcie, że „pogoda sprzyja nam od dni kilku".

Wpadam na myśl, czy nie lepiej byłoby w progach naszych salonów zawieszać barometra, gdyż wtedy wszyscy przybywający jednym oka ruszeniem upewniliby się nawzajem o stanie temperatury i nie wprowadzali do rozmowy wzmianki o pogodzie. Potem pani pułkownikowa zaczęła nową anegdotę o bogatych książętach Z***, ale dla rozgłośnego śmiechu nie mogąc jej dokończyć, szepnęła coś radczyni po cichu i wezwała wszystkich do śniadania.

x0

Przy wykwintnie zastawionym stole zasiedli goście w porządku i chwilę było cicho, wkrótce zaś znowu rozruch, śmiechy i zamięszanie. Pani radczyna przez dwie godziny odstępowała pierwszego miejsca gospodyni domu, a pan kasjer z podsędkiem przez ciąg całego śniadania o toż samo się spierał. Anegdoty, facecje, przypowieści, niby humorystyczne motyle, unosiły się nad czepkami matron, nad sztywnymi czubami młodzieży, nad pieczonym prosięciem na zimno i nad wielmożnym Drążkowskim.

Za parę godzin zastawiono znów obiad, w czasie którego z największą do­kładnością powtórzyli wszyscy toż samo, o czym była mowa przy śniadaniu.

Nareszcie ozwała się i kapela. Nie zaszkodzi bowiem polonez dla poważnych, a mazur, obertas i krakowiak dla żwawych chłopaków i dziewczyn. Ale u państwa Drążkowskich nic gminnego się nie pokaże; tam wyrwano fiołek i lilię białą, a wetknięto na to miejsce papierową girlandę, którą usłużni kupcy sprowadzili z Paryża.

Śmiesznie jest, a czasem przykro, patrzeć na tych obłąkanych ludzi, co znacznymi pieniędzmi zakupują okrawki wstążek i papieru, które w obcym narodzie posklejali próżniacy w jakieś arlekińskie ubiorki. Wtem wybiła już ósma. Na podwórzu wicher, a w bawialnej izbie goście tańcowali kontredansa.

- Wiatr obalił jabłonkę!... - zawołał któryś z mężczyzn, spoglądając przez okno.

- Aha! to ta jabłonka, którą od dwóch lat już podpieram... - wykrzyknął mniemany lokaj i, postawiwszy samowar na posadzce, wybiegł co prędzej do ogrodu.

- Głupiec, wariat, a nawet błazen - mruknął pod nosem pan pułkownik i ruszył ramionami.

Tymczasem goście, tańcząc, na nic nie uważali i otoczyli figurami samowar dokoła. A ponieważ przed chwilą na tym samym miejscu, gdzie on stanął, panna Helena tańcowała solo i na kształt kłębów dymu wywijała białą chustką sprowadzoną z Paryża, nic przeto dziwnego, że małej tej zmiany nie dostrzegli teraz goście i spokojnie zupełnie krzyżowali się tu i owdzie obok samowara.

VI

Nazajutrz po świetnym balu znużone damy dopiero około jedenastej z południa raczyły się obudzić. Pułkownikówna, otworzywszy oczy, co prędzej pobiegła do zwierciadła, ażeby tam oczekiwać wyroku na humor całodzienny. Spostrzegłszy zaś, że nie jest ani bladą, ani też utrudzoną, rozprawiała dosyć łaskawie o zadziwiającym kształcie sukni pani radczyny i o pociesznych kokardach na czepku podsędkowej. Tymczasem pani domu przypominała służącym wczorajsze uchybienia i wyrzucała kucharzowi ogromne błędy w zawiesistych sosach ukryte. Pan Drążkowski zaś, namówiony od ukochanej małżonki, a mianowicie łagodnej pasierbicy, zaczął myśleć z zapałem o poprawie losu swego Bartłomiejka, do czego jeszcze prócz kobiet zniewalało go także i owe grosiwo, które nieboszczyk Socha wraz z swoim synalem oddał mu w opiekę. Nagle, wpadłszy na myśl, wybiegł jak bomba na ganek obszernego domostwa i kazał sobie natychmiast przywołać Bartłomiejka.

x0

- Słuchaj, chłopcze - mówił poważnie uspokojony nieco pułkownik - ty już nie jesteś dzieckiem, wszak masz lat siedemnaście, powinieneś się wysługiwać: oto, widzisz, w twoim wieku mam kilku niezłych parobków, ale ponieważ twój ojciec służył u mnie lat kilkadziesiąt, chciałbym więc także ciebie na porządnego wykierować człowieka. Bartłomiejku, zostaniesz przy mnie, pozwalam ci być pisarzem!... - tu pułkownik podparł się pod bok i spojrzał na wychowańca, który go w rękę pocałował.

- Bartłomiejku - mówił dalej łaskawy jego opiekun - dzień dzisiejszy niechaj będzie dniem pierwszym twojego obowiązku, ruszaj więc natychmiast do folwarku i dopilnuj mi tego koniecznie, ażeby ogrodnik za wszystkie wczorajsze swoje głupstwa plagami był ukarany!

- Łaskawy panie - odrzekł po chwili Bartłomiejek - mnie się wydaje, że ogrodnik niczemu nie jest winien.

- Nie winien! nie winien! - zawołał żywo rozgniewany pułkownik, stukając cybuchem - jak to: nie winien?... Ja powiadam, moja żona powiada i panna Helena nawet to samo utrzymuje, chociaż on jej kwiaty codziennie w oknach ustawia...

I wśród największej złości, zostawiwszy przelęknionego swojego pisarza, oddalił się do swojej izby, bo nie mógł sobie wytłumaczyć, jak można mówić prawdę i ujmować się za prostakiem, tym bardziej że od tygodnia nikt we wsi nie był wybity i że jego Edward od najpierwszej młodości wszystkie swoje piastunki lubił targać za włosy...

Tymczasem w domu pułkownika powracał z wolna dawny porządek: pułkownikowa wraz z córką jeździła po zabawach i pisywała listy do ukochanej radczyny, Delfinka spała pod piecem, Edward strzelał i trąbił od rana do wieczora, a pułkownik chodził do stodół, do folwarku, lecz nigdy do ogrodu, bo lubo nie rozumiał bynajmniej przyczyny własnego postępowania, wstydził się jednakże napotkać starego ogrodnika, który za swoje najlepsze chęci miał haniebną odebrać karę.

Tak to upływały lata w domu państwa Drążkowskich, a że pułkownik lubił często porządkować swoje rachunki, pamiętał więc dobrze o tym wszystkim, co między nim a ojcem Bartłomiejka zaszło, nie przestając wspominać, że teraz ciężkie czasy, że utrzymanie jednej nawet osoby ogromną w prowadzeniu domu sprawia różnicę.

VII

Jesień uchodzi. Zima przed okno pułkownika zajeżdża na wychudzonym koniu, z wiązką słomy pod pachą, z cepami w ręku i z poczerwieniałymi od mrozu licami. Pan Drążkowski z niejaką bojaźnią spogląda na to widmo i siada przy kominie, i ściska w ręku klucze od wypróżniających się gumien.

Taż sama Zima wpośród radosnych skoków przybliża się do modnej sypialni pani pułkownikowej, a wystrojona w dziwny arlekiński ubiorek, trzymając w jednym ręku maskę karnawałową, wybornie mami oczy chciwej zabaw matrony. Pani pułkownikowa, udając przelęknioną, przytula się w milczeniu do ukochanego małżonka i pokazuje mu trwożliwie igrające z daleka widmo, i kładzie wprawną rączkę do kieszeni swojego męża, niby że brzękiem pieniędzy usiłuje odstraszyć Zimę wraz z karnawałem, wraz z wszystkimi jej zabawami! Taż sama jeszcze Zima puka rankiem do okien sypialnej izby Edwarda i pokazuje mu z daleka świeże ślady zajęcze, i rysuje na szybach to myśliwców doganiających jelenia, to znów wśród połamanych gęstwin najeżonego dzika.

Na koniec Zima ta oczom uczciwego Bartłomiejka przedstawia się jako skąpiec, który nic nie dba o to, czy nieszczęśliwy wędrownik umiera z głodu i mrozu, bo serce jego chłodne, bo myśl jego troskliwa tylko wedle siebie ustawicznie się krząta.

I w istocie, cały horyzont, różnokształtnymi chmurami odziany, bladym światłem olśniony, tylko smętne, tylko ponure myśli potrafił mu nastręczać, słońce zaś, jak błysk gromnicy, wypłowiałym migało ogniem. Gdy tak sobie marzył Bartłomiej-pisarz, pułkownik tymczasem nie przestał myśleć o jego przyszłości, a ilekroć razy zajrzał do szkatuły i dostrzegł depozyt nieboszczyka Sochy, tym większym jeszcze ogniem podniecał swój zamiar i tym bardziej pragnął wyświadczyć przysługę wychowankowi.

x0 Zapomniał już tej urazy, którą wzniecił Bartłomiej broniąc ogrodnika, a znalazłszy jednego dnia sposobność do tego i postanowiwszy sobie stale przywieść do skutku swą wspaniałomyślność, przystąpił do Bartłomieja i rzekł głosem łagodnym:

- O czymże tak dumasz, mój ty Bartłomiejku?

- O niczym... tak sobie... - odpowiedział młodzieniec, podniósłszy się z krzesła na chwilę.

- Siadaj, siadaj... - wołał pan domu z uśmiechem zadowolenia. - W samej rzeczy, byłoby o czym myśleć, kochany Bartłomiejku... czasy ciężkie, grosz trudny, a na to, co posiadasz, nie można się opuszczać, bo jednak utrzymanie i jadło, i suknie także coś kosztują...

- Rozumiem... - szepnął Bartłomiej spojrzawszy na pułkownika i zasępił swe czoło.

Wtem, jak na nieszczęście, wbiegła panna Helena i przerwała głuche milczenie, zwracając rozmowę na to, czy nie można by dzisiaj pani radczyny odwiedzić.

- Dobrze, dobrze, ja sam pojadę z wami - rzekł pułkownik, lecz nikt w całym domostwie nie wiedział, z jakiej przyczyny pan Drążkowski był tak wesoły, a pan pisarz milczący.

VIII

W kilka dni potem Bartłomiej się przechadzał koło stajen i stodół, pełniąc poruczony mu obowiązek, i gorzko sobie wzdychał, ilekroć razy przyszły mu na pamięć ostatnie do niego słowa pułkownika, to jest: że jadło i suknie także coś kosztują.

Właśnie marzył o tym, gdy pan Edward, trzasnąwszy mu nad uchem z bicza, zawołał śmiejąc się:

- Bartłomieju! Bartłomieju, ruszaj żywo do papy!

Przyzwyczajony do podobnych rozkazów, Bartłomiej szedł z wolna, bo gdzież on mógł przewidzieć, że pułkownik w tej chwili woła go dlatego, ażeby go obdarzył swoimi względami i wyświadczył mu dobro, które miało zapewnić całą jego przyszłość. Poprawiwszy więc ubrania wszedł do pułkownika, który się naradzał z małżonką. Gdy jednakże wchodził już do pokoju pana swego, pułkownikowa wyszła drzwiami bocznymi, a opiekun wraz z wychowańcem pozostał sam na sam.

- Przyjaźń przyjaźnią, a interes interesem - wyrzekł po chwili pan Drążkowski, dając znak przybyłemu, ażeby usiadł niezwłocznie.

- Czy mam zapisać te wyrazy? - przerwał nagle Bartłomiej i spróbował pióra na paznokciu, jako przyzwyczajony powyższe zdanie prawie we wszystkich listach pana Drążkowskiego spotykać.

- Możesz zapisać - odpowiedział pan domu - bo lubo nie wiem wcale nazwiska autora, jestem jednakże pewny, że to mędrzec powiedział. Lecz pomińmy drobnostki, kochany Bartłomiejku, przywołałem cię bowiem z tej przyczyny, która nie tylko ciebie, ale nawet całą twoją rodzinę powinna uszczęśliwić. Wychowańcze mój, wiesz o tym dobrze, że dałem ci naukę i wszelakie ciała wygody, chociaż szczupła suma od twych rodziców przeznaczona zupełnie na to nie wystarczyła...

Tu Bartłomiej uczuł się w przykrym położeniu, pułkownik zaś odkaszlnął i zamykając biurko tak dalej zaczął mówić

Pieniądze są niczym!... miedź, srebro, złoto, nawet listy zastawne nabyć można z łatwością, ale piękne imię i szlachectwo to są dopiero klejnoty!... Synu mój - rzekł opiekun zapalając się niespodzianie - synu mój! ja wyszukałem w papierach twojego ojca, że cała rodzina Sochy szlachtą była od dawna!!

I spojrzał pułkownik w oczy wychowańcowi, i schował kluczyki do kieszeni, dodając tragicznym głosem:

- Synu mój, ja wyszukałem w metryce twojego urodzenia, że cię nie Bartłomiejem, ale Alfonsem na pierwsze imię ochrzczono... chodź więc w moje objęcia, uszczęśliwiony młodzieńcze, albowiem w dniu dzisiejszym nie tylko odzyskałeś klejnot rodzinny, ale nabyłeś jeszcze niepospolitego imienia i znaczenia w świecie. Alfonsie, kwita z nami!...

- Barszcz z rurą już na stole! - zawołał stary ogrodnik, wszedłszy do gabinetu jegomości.

I za chwilę cała rodzina zasiadła do obiadu. Pułkownik oznajmił wszystkim o szczęściu pana Alfonsa, pułkownikowa była ucieszona wynalazkiem swojego męża, wszyscy zaś podziwiali dobroć i łaskę opiekuna.

- Bartł... Alfonsie! Pojedziemy z chartami po obiedzie - zawołał Edward Drążkowski, rzucając gałkę z chleba na zamyślonego młodzieńca.

- Oho! on nie ma czasu... - przerwał natychmiast pułkownik - on przecie nie na próżno porachował się dzisiaj ze mną... on zapewne już w tym tygodniu zechce nas wszystkich opuścić...

„Oj! dobroczyńca!" - pomyślał sobie w duchu biedny Bartłomiej i nazajutrz raniutko opuścił dom Drążkowskich, powtarzając: „Opatrzność czuwa nad sierotami."

BRANSOLETKA

LEGENDA DZIEWIĘTNASTEGO WIEKU

BRANSOLETKA LEGENDA DZIEWIĘTNASTEGO WIEKU

DO A. Z.

DEDYKACJA

Ileż to razy? dobry mój Antoni,

Z mężem poważnym chodziłem pod ramię,

W mieście, którego lew i lilia broni,

A Danta szukasz, czy nie spotkasz w bramie:

Sztuka tam, pomnisz, od Religii idzie,

Jako posłane na przechadzkę dziecko,

A pospolita rzecz - o! czasów wstydzie -

Z murów wygląda święcie i szlachecko!

Ileż to razy więc, w Florencji onej,

Pamiętasz, szliśmy, rzeczy mówiąc pewne,

Które nie mają treści naznaczonej,

A jednak całe są i długo rzewne.

Nie zapodziewa ich wola człowieka,

Ni czas - lecz, owszem, odpomnień są skłonne,

I myśl dosnuwa je, lub dosnuć czeka,

I brzmią w powietrzu jak znane podzwonne.

Takim to treściom na pamiątkę szlę ci
Dziewiętnastego wieku tę legendę;
Starszych niech zbudzi, ukołysze dzieci,
A szczęśliw będę

C.N.

I

Poważny ów przyjaciel mój stał przy mnie w oświeconym z lekka ośmiokątnym salonie, kędy muzykę z dala słychać było i szelest świeżych szat niewieścich.

A do pół widny obraz stary wisiał przed nami, wyobrażający, jako Zbawiciel łamie chleb, między dwoma siedząc uczniami w gospodzie przydrożnej.

Podobny temu jest obraz spod Rembrandtowskiego pęzla wyszły; ten wszelako, czyli kopią, czyli oryginalnym był utworem? - nie zastanawiałem się.

Ja milczałem, on mówił, iż życiem znał świat, i znał ludzi, i znał osoby, a żywotem i wiekiem znał człowieka i prawdę. A mówił mi właśnie o istocie czynu odważnego, który niedawno miejsce miał, i stąd przyszło cieszyć się rozmową o wielkich pięknościach prawdy żywej i jako bogatym jest dramatem życie tego lichego zlepka, który doczesny jest co chwila, a wieczny zawsze.

I kiedy rozmowa tak się miała, usłyszeliśmy poza nami jedwabiów szelest i wstążek wiew, a wachlarz musnął po powietrzu w stronę naszą od rąk pięknej osoby, wieku mniej niż średniego. Ta zaś, jakoby myląc się, wbiegła do mdło oświeconego salonu, gdzie z nim mówiłem - za nią inne też damy strojne i mężczyźni zjawili się - i przebiegło to wszystko drzwiami drugimi, jakoby nas nie widząc.

Skoro zaś poglądałem za nią, albowiem była piękną i gest miała wielce szlachetny - on rzekł mi, bynajmniej nie robiąc tajemnicy: „To jest Eulalia",

a ja czekałem dalszych słów, ufając wiadomości jego, i dałem to uczuć, że czekałem, ciekawym będąc, kto jest taka piękna osoba?

- Jest to Barbara herbu Strzemię - dodał, a ja milczałem jeszcze uporniej, on zaś mówił:

- Imię Barbary świętej wniosła ona była na świat, ale że pod owe czasy romans był sławny, do którego Eulalii nazwę autor przywiązał - ten romans w listach był - romanse w listach pisywano dawniej stylem wybornym...

To kiedy on mówił i coś więcej, czego dosłyszeć trudno było, muzyka zabrzmiała bardzo hucznie, ja zaś rzuciłem okiem w drzwi, gdzie, jako piękne fale słońcem zachodnim oświecone, widać było tańczących i tańczące.

I nie taiłem wcale, owszem, powiedziałem mu: „Szukam Eulalii, ażeby przypatrzyć się lepiej tak pięknej osobie."

A on, jakoby ciągnąc dalej niczym nie przerwane opowiadanie:

- Edgarda - rzecze - albowiem kiedy bierzmowania przyszedł czas i obchód, wzięła imię Edgardy dla owego Edgarda herbu Strzała, który to jest bardzo znanym młodzieńcem. Barbara zatem - rzecze - jest niezawodnie jedną z najpiękniejszych i najmilszych w stolicy osób.

I dotknąwszy ramienia mego poprowadził mię ku drzwiom, a przy ramie ich marmurowej wyginało się złocenie krzesła, na którym spoczęła Eulalia, odczepiając więdnący kwiat czerwonego lauru od piersi swoich.

Skoro zaś powiedział jej nazwisko moje, skłoniłem się lekko i mówiliśmy.

A rozmowa była: że tak świetnej i hucznej zabawy zaprawdę przez cały karnawału ciąg nikt nie widział - lecz to właśnie dlatego wydarzyło się, iż post się zbliżał.

Wszakże, ile należy w rozmowie pierwszej, mówiłem dosyć z Eulalią, a kiedy Edgar, zbliżywszy się, dorzucił słowa swoje, doczekałem zamknięcia treści i ustąpiłem.

I nie myśląc nic, wszedłem do onego mdło oświeconego ośmiokątnego salonu - poprawny pisarz nazwałby go komnatą - w salonie tym, czy komnacie tej, usiadłem, na obraz patrząc Rembrandtowskiego stylu, i rozmyślałem o udatności światło-cienia, tudzież o tym, jako on potoczny - że nie powiem: gminny - wyraz twarzy pewnego podróżnego, chleby łamiącego, przemienia się i chrystusowieje.

A potem owe rzeczy, które właśnie mówiłem z Eulalią, przyszły mi na pamięć, i że kończy się właśnie karnawał hucznie, gdyż post zbliża się.

Lecz nie zaniedbałem wcale i to w pamięci mieć wkreślone, że osoba, której przedstawiony byłem, zowie się - i tu po wielekroć zmięszały się nagle wszystkie wrażenia moje.

Aż wyjaśniłem sobie stanowczo, iż przez chrzest święty, dla romansu w czasie narodzenia się jej popularnego, jest ona Eulalią, a przez sakrament bierzmowania, dla Edgarda herbu Strzała, Edgardą, i że na dzień Barbary świętej na świat ten przyszła osoba tyle piękna, a którą by więc w innym względzie po prostu Barbarą nazywano.

Potem, iż post - czyli czas sakramentu pokuty - zbliża się, myślałem; tudzież, jako karnawał zamyka się - a myśląc tak, było już jakoby dobrze po północy i mieć się zaczynało ku porankowi.

I patrząc na ów Rembrandtowski pęzel, rozważałem o światło-cieniu sztuce, albowiem powiedzieć by można bez wahania się, iż do Rembrandta nikt, nawet i Rafael sam, nie znał światła. Linię znał Rafael jako nikt nigdy nie znał i nie pozna jej - ale światło jego jest światłem wcale bezżywotnym. Rembrandt zaś odkrył i objawił głęboką światła tkliwość i mistyczną logikę.

A to myśląc, było niewiele już do pierwszych zarania chwil, więc wyszedłem i chłód mię objął, na skroniach wrażliwie czuć się dając i otrzeźwiając oczy moje - a ja szedłem.

II

I kiedy tak szedłem, to przez schody szerokie tam i owdzie, to znowu przez sień marmurem w czarne i białe słaną kwadraty, pusto było dokoła i coraz mniej muzykę słyszeć mogłem, a raz po raz niecierpliwego konia stąpanie i poklask podkowy o bruk słyszeć się dawały od dziedzińca.

Gwiazd ostatnich spojrzenia blade zagasały, ale widoczne były jeszcze, gdzie nie przykrył je obłok, długi, szary, bardzo na niebiosach obwiśnięty, jako dzikiego gołębia bywają skrzydła.

Służący jeden przeszedł wolno koło mnie, niosąc świecznik z zagaszonymi świecami, a niektóre złamane były.

Przekleństwo jedne zniecierpliwionego woźnicy doleciało mię -- szedłem w ulicę.

I idąc, kiedy spojrzeć chciałem na zegarek mój, która godzina? - zatrzymałem się, a oto u obuwia mego spostrzegłem leżącą bransoletkę, która złotym kołem \świeciła się, jak owe koła złote nad skroniami świętych w sztuce bywają używane - więc, podnosząc przedmiot, pomyślałem: „któraż święta zgubiła chwałę swoją? - "

Po czym, zobaczywszy, iż była prawie piąta godzina z rana, uważać począłem przedmiot znaleziony.

Dwa złote rogi-obfitości, bodźcami swymi na zawiasę związane, czyniły dwa półkola bransoletki, a paszcze rogów onych, jako paszcze potworów, dzierżyły diamentowymi zębami tarcze dwie.

I tarcze te zamykały się, i był na jednej Edgar, a na drugiej napis Eulalia.

Więc nie miałem uczucia ciekawości, czyją znalazłem zgubę, i szedłem ulicą pustą, a stawało się widno.

Dwukolny wóz jeden ogrodnika na targ jadącego przeszedł do pół ulicy i obrócił się w stronę przeciwną.

Z gasnącą latarką i długim hakiem w ręku szedł kilkoletni śmieciarz, a opodal stał kosz jego niepełny - hak był sporszy od wieku i sił chłopca, a chłopiec blade miał oblicze, jako kamienie bruku wapienne, po których szedłem.

Ulicę tę całą przemierzyłem krokami mymi i zamknięte widząc gospody wszystkie, pomyślałem: „Oto przejdę na lewo około ogrodu zamożnego jednego obywatela, którego znałem i lubiłem, bo był poetą. Będzie mi przyjemnie opodal siedziby miłego człowieka przechadzać się, aż godzina śniadania w mieście się zbliży."

I tak uczyniłem - ale szedłem bez nakreślonego ściśle planu - owszem, drogą obłędną i zaułkami mało uczęszczanymi.

A tam, gdzie murów starych resztki z nie podokończanych uroszczeń współczesnej architektury wyglądają - a tam, gdzie uliczka wąska ma być na szerszą przemieniona, usłyszałem dzwonek raz po razu odzywający się i zobaczyłem dwie służebne z koszami w ręku podążające w stronę, skąd dzwonek brzmiał. I zobaczyłem po chwili purpurowy niegdyś baldachim w kształcie kardynalskiego parasola, resztką złocenia świecący - pod nim szedł w komży białej proboszcz i niósł Eucharystię do chorego - parę osób uklękło i ja uklękłem - szliśmy w stronę Bożą.

A pod onym niegdyś purpurowym baldachimem najświętsza z dotykalnych i niedotykalnych na świecie rzeczy i istot, kruszyna obecności Bożej, szła w gwiaździe srebrnej, płótnem obwiniętej czystym, jakoby tam był pochód króla wygnanego i ostatniego jakiego z panujących - albowiem purpury resztka i złoceń resztka, i poczet idących lichy był.

I tak idąc niewiele drogi, weszliśmy do bardzo niskiej sieni, gdzie niewiasta z gminu, silna, acz wieku podeszłego, wyszedłszy na spotkanie, klękła - potem obnażoną po łokieć ręką otarła łzy i wychyliła się z nami do izdebki mającej podziemia podobieństwo, ale utrzymanej czysto. A było to, jak poznałem zaraz, mieszkanie śmieciarza miejskiego i ojca onego pacholęcia, które spotkałem był niewiele czasu przedtem z za wielkim hakiem i koszem na lata jego.

Tedy, uwielbiwszy Boga i domówiwszy litanii, miejsce miał obrzęd Sakramentu ostatniego olejem świętym namaszczenia, po czym zbliżyłem się do łoża chorego, który zwątpił dla Boga, bo jakoby myślał, iż wstanie z łoża swego, i widziałem, że mówić chciał, ale sił nie mając, uśmiechnął się i zasnął.

Żona onego wyszła za mną, a kiedy około jałmużny coś nadpowiedziałem, mówiła mi, że rzemiosło zaprawdę niskie jest, wszelako przy zdrowiu i pracy wcale im starczy. I było mi przykro, iż, jakkolwiek zręcznie do onej jałmużny brałem się, uprzedzono mię - i pomyślałem.

A dobywszy z kieszeni bransoletkę w nocy znalezioną, rzekłem: „Oto mąż wasz znalazłby był dziś rano tę rzecz złotą, gdyby był zdrów, więc dowiedzcie się w mieście, czyja by była? i oddajcie."

Po czym wyszedłem.

Ale o czym myślałem! Bóg to wie! A kroki niosły mię po bruku ozłacanym gdzieniegdzie wynurzającymi się z chmur promieniami słońca rannego. Z wolna, z wolna, znalazłem się potem i w miejscu, skąd zboczyłem był za księdzem, wszakże poszedłem dalej.

Ogród był po mojej prawej ręce, a chodnik kamieniem równym słany szedł przy kratach tego ogrodu i kończył się u niewielkiej furty; tam gdy dochodziłem, znajomy mój miły zawołał na mnie po imieniu, i obróciłem się, bardzo zadowolony!

On zaś w rannym ubraniu swoim stał u furty, jak gdyby przechadzał się w ogrodzie i powracał śniadać do domu; miał w ręku kartki zapisane notatkami, bo był poetą.

Tedy poszedłem śniadać z nim, błogosławiąc kraj, gdzie o tej roku porze tak jeszcze pięknie bywa, i tłumaczyłem się, iż w ubraniu balowym o tak rannej dobie widzi mię, dodając, iż nie mniej rano czuwać zaczyna.

Ale on pokazał mi karteczki i o Jutrzence piękne wyrazy dodał - a potem kilka smutnych słów uronił, iż sen nie służy mu - a potem rzekł: „Poetą nie jesteś, więc nie wiesz tego", a ja piłem herbatę, mówiąc: „Jestże się poetą, czyli raczej tylko bywa się? -"

On zaś począł mi dziwnie piękne wiersze czytać, których słuchałem upojony, tym więcej iż były o miłości kobiety płochej; a skoro zachwycenie prawdziwe w oczach mych spostrzegł, zgniótł one karteczki i już coś miał dopowiedzieć - gdy w liberii sutej jeden z służących jego wszedł.

Ale skoro wyszedł na powrót sługa ów, poeta skinął ku karteczkom w fotel rzuconym i chrapliwie zawołał: „Eulalia!"

I po chwili nauczony byłem, że Edgar herbu Strzała podarunki szlubne posłał już, że okowy złote miały być wzięte. To wszelako słysząc, powiedziałem - nie taiłem, owszem, wskazałem -który śrnieciarz dziś zgubioną okowę taką znalazł, a przyjaciel mój porwał się z miejsca swego, bardzo stając się podobnym do Hamleta, i zawołał: „Złotem go osypię!" - a ja wyszedłem.

III

I wiele, wiele dni gdy przeszło, rozmyślałem raz o nocy onej, ranku, i o osobach, którym za tło ta noc służyła i ranek ów, zwłaszcza iż ubiegło, mówię, wiele czasu, a nie widywałem nikogo, bo chory byłem.

Aż gdy miałem się już nieco lepiej, poważny mój przyjaciel pewny przy­szedł do mnie, i ten mówił mi różne rzeczy, których słuchałem.

Był to zaś czas postu, kiedy nie tańczą i kiedy kaznodzieje mówią w kościo­łach, a wiele dam po kweście chadza w ubraniach czarnych. Takie damy weszły już były i do mnie, przedtem niż przyjaciel mój nawiedził mię.

Ale kiedy mówiliśmy, zamiar robiąc słuchania słynnego kaznodziei, któ­rego głos właśnie brzmiał co wieczór, wiele zbudowań szczerych czyniąc, i myślałem, że pójdę ówdzie pod gotyckim stanąć filarem, i stawał mi już w oczach filar ów wytryskający rzeźb kwiatami na podobieństwo onego Sacramentshaiischen w Norymberdze, który jest litanią płaczu - i wstęp­nie już byłem rozrzewniony wspomnieniem rzeczy tyle pięknej - otworzyły się naraz drzwi z hałasem, a poeta, wbiegając, rzucił mi się w objęcia i za­wołał: „Omen - Omen!"

Potem mówił: „Edgar jest odrzuconym; podarunek przedślubny skoro ginie, ginie niepróżno!"

A ja, milcząc, słuchałem, i poważny przyjaciel mój, na którego poeta nie uważał, milczał także.

- Omen - Omen! - powtórzył - któż wie, ku jakim celom dramy służyć może kobiety płochość?

I dodawał głosem bardzo mocnym: „Płochość, która wszelako dojrzałym owocem kwiat swój zastępuje, jestże bo płochością?" - i coraz mniej okre­

ślone sensem wołał słowa: „Płochość! kokieteria! Eulalia!" - a tych wyrazów ostatnich gdy domawiał, ona weszła.

Weszła bardzo po cichu, w sukni czarnej jedwabnej, która szeroko łamała się gdzieniegdzie, a niejaki bankier miejski - bardzo szanowny człowiek -towarzyszył tej damie, tacę srebrną trzymając.

Więc ja wstałem i dobywszy pieniądz srebrny, położyłem - goście moi także dali na składkę.

Lecz Edgara nie było przy damie kwestę zbierającej - wieść albowiem krążyła, iż z gniewu mnichem chciał zostać!

Potem wszyscy poszliśmy na kazanie - a te było: „O sakramentach w ogólności.”

P.S. -Eulalia poszła za Bankiera i sa szczęśliwi.

CYWILIZACJA

LEGENDA

1861

I

Znajomy mój młody uwagi mi robił, że żaglowym lepiej okrętem prze­pływać Oceanu przestrzeń. - Pozwoliłem mu mówić w tym przedmiocie i słuchałem go, oparłszy się kolanem o tłomoczek podróżny, a biodrami o ciosaną z kamienia poręcz wybrzeża portowego.

Ale skoro domówił on periodu - ale skoro spojrzałem na wielki zegar miejski i zmiarkowałem, iż za niewiele czasu parostatek, zwany: Cywili­zacja, ruszy z miejsca, gdzie przystał był, i osobę moją z sobą poniesie, przerwałem młodemu przyjacielowi memu jego mówienie.

- Był czas - rzekłem - kiedy w rzeczywistości dotykalnej pod ręką moją miałem klucze piękności onych, o których marzenie swoje mi przedsta­wiasz - -

A słów tych domówiwszy, wbłąkały mi się w pamięć rymy, które nuciłem, oglądając klamry i zamknięcia podróżnego mego tłomoczka.

Co dzień woda w okręt ciecze,

Nogą z łoża ani stąp;

Co wieczora - o! człowiecze,

W górę rękaw! - i do pomp.

Pożegnałem, co kochałem,

Upominek złączy nas;

Ręką jedną - przestrzeń dałem, Drugą ręką dałem czas.

Co dzień woda w okręt ciecze,

Nogą z łoża ani stąp;

Co wieczora - o! człowiecze,

Rękaw w górę - i do pomp!

- Oto i widzisz - mówiłem mojemu młodemu znajomemu - że rzeczy te nie są mi wcale obce; owszem, od ogromnych żaglowego okrętu podwalin, budowanie arki przypominających, a które spoczywają na samym dnie łodzi okrętowej; przeszedłszy następnie miejsca ciemne, gdzie ordzawione wodą słoną łańcuchy kotwic się pierścienia lub wyciągnięte są podłużnie w nie­dbałym na posadzce odpocznieniu; przeszedłszy jeszcze wyżej, do kory­tarzy kabin, i wyżej, na pokład okrętowy, którego każda deska biała jest i miękka od umywań, a wszystkie są jakoby wieko skrzypiec pięknie wygięte; i podniósłszy oczy tam, gdzie lin wielu okrętowych niewzdrygliwe siatki się przekreślają na niebiosach, albo i gdzie powietrze rozbija namioty swoje szerokimi żaglami - albo i gdzie trzy masztów krzyże kończynami swoimi podobne są jakiejś mistycznej troistości, kiedy umierają we mgłach rannych, w mętach opalowego światłocienia a wilgoci ciepłej i słonawej, mętach nie­kiedy przedartych zgubionymi przez odeszłe słońce promieniami - wszystko to, jak widzisz, jest mi znane.

To - i nadto huk żagli pękających, do wystrzałów poddać się mającego miasta podobny - i upadanie majtków niebezpieczne ze szczytów zatrzę-sionego burzą masztu - i przekleństwa ich, językiem mówione morskim, który może jeszcze fenickie ma w korzeniu swoim pierwiastki - i niecierpli­wienie się czterech łodzi, zawieszonych po okrętu bokach, a które tylko w czas przystani spokojnej lub w czas ostatecznego niebezpieczeństwa by­wają z łańcuchów swych spuszczane.

Jakoż - od oczyszczanego najstaranniej miedzianego gwoździa okręto­wego aż do gwiazdy w niebiosach jak gwóźdź błyszczącej. Takoż, od sa-firowej chwili najpogodniejszego uciszenia aż do czarności otchłannej burz powietrznych - od wyciągniętych różowych rąk dziecięcia ku rybom wiel­kim, co idą za okrętem niby że psy domowe, aż do rzucających twarde rozkazy gestów okrętowego kapitana w rękawice futrem szorstkie uzbro­jonego. Jakoż od tego, co podpiera i uspokaja, aż do tego, co tobą jako liściem

suchym pomiata i czym ciebie znikomością podrywaną z planety, albo daje ci uczucie do onych dwóch w niczym niepodobne: bo uczucie tępego i głu­chego spokoju materii ze znużenia - uczucie głębokie i nikczemne! - podob­ne do rozmowy ciała człowieczego z piaskiem grobu, który jemu należy, albo atomów ciało człowieka składających z planetarnym ciążenia środkiem. Kiedy, jednym słowem, jesteś dlatego tylko, że chwilę przedtem byłeś, nim, na mokrym i mętnym zwoju poplątanych sznurów okrętowych wy­ciągnąwszy się, rzekłeś sobie niezrozumiałym językiem dla nikogo: „Oto jest stateczność i spoczynek."

O! tak - powiadam tobie, i widzisz, że poezja tych rzeczy bezpośrednio mi znana - ani co nowego pod tym względem obiecywać sobie potrafiłbym! Lecz zmęczony już jestem i dlatego wybrałem dogodny paro-statek, Cywi­lizacją zwany, ażeby wśród rękojmi, które człowiekowi epoka ofiaruje, zarazem drogiego użyć spocznienia i zarazem chwili jednej nie utracić, z szybkością wielką postępując.

A kiedy to mówiłem, usłyszeliśmy niecierpliwy poświst i usłyszeliśmy gwałtowny szum wybuchań kotła parowego. I żeglarzy dwóch w kape­luszach, na których wypisane było słowo: Cywilizacja, ujrzeliśmy idą­cych ku nam po szerokiej desce łączącej pokład statku z wybrzeżem - ci uchwycili podróżny mój tłomoczek - a ja uścisnąłem miękką rękę młodego mego znajomego i poskoczyłem za unoszącymi ciężar, aż wzdrygnęła się deska, która wybrzeże z Cywilizacją połączała.

O! deski te - żebyście wiedzieli! - jak deski, które w portowych miastach na wybrzeżach martwo i cicho leżą - żebyście wy wiedzieli, do ila patetycz­nymi one są sprzętami! - - Wszakże one nie więcej nad półtora stopy bywają długie, a połączające nieraz świata części!

Pożegnałem, co kochałem -

Upominek złączy nas:

Jedną ręką przestrzeń dałem,

Ręką drugą dałem czas.

II

I nie wygłaszając słowem mówionym, ale tylko nutą samą dośpiewując te rymy, wbiegłem pomiędzy ramiona dwóch żandarmów, którzy odpłynięcia statku strzegli, jako kariatydy dwie czczość powietrza podpierające — i oto pomiędzy onymi policjantami dwoma, jakoby przez odrzwia furty żywej, wszedłem na Cywilizacji pokład.

Pięknie było - świeciło słońce Boże, odbijając przybywające do nas przez otchłanie-otchłani promienności swoje w świecących guzikach policjan­tów i w mosiężnych parostatku gwoździach - czystość albowiem i porządek nigdzie może więcej uwidomionymi nie bywają, jak na odpłynąć mającym statku parowym.

A że znałem tam, wśród podróżnych, niejakiego lekarza, po wielekroć drogę tę robić nawykłego, tedy umyśliłem sobie, iż obeznać mię będzie mógł nieledwie ze wszystkim i nieledwie ze wszystkimi. Był to zaś człowiek wieku podeszłego, który przez lat trzydzieści lekarskie rzemiosło prakty­kując, tak wielką zyskał sobie wziętość, iż nareszcie musiał zaniedbywać po­wierzających się mu chorych, z powodu iż zbywało mu czasu na indywidual­ności ich mieć względy - wycofał się przeto jak mąż zacny z tak niebez­piecznego pola prac swych i przestawał najwięcej z przyjacielem swoim adwokatem, który niemniej, tąż samą drogą, dlatego tylko że słynnym był i sumiennym, na prywatne usunął się był ustronie.

Tych mężów dwóch szukałem oczyma mymi, na statek wchodząc, ale mieszało się jeszcze krzątanie się podróżnych, którzy właśnie że weszli, i krzą­tanie się służby okrętowej, którą portowy rządził pilot - spostrzegłem więc tylko kilku dzikich ambasadorów niejakiego książątka z wysp odległych, którzy z tłumaczem swym i służbą obchodzili dokoła wnętrze okrętu, macając rękoma poręcze wschodów mahoniowe i ozdoby mosiężne bardzo świecące - a na twarzach tych dzikich była radość, że wszystko dokoła jest tak równo, pięknie i gładko.

III

I płynęliśmy dzień jeden i dzień wtóry - a dnia trzeciego, gdy byliśmy jeszcze na onym wstępnym Oceanu pasie, gdzie zielone fale uderzają

ściany wapienne i pionowe wysp niewielkich, wzmogły się wiatry znaczne

była burza. Co jak tylko się pomiędzy podróżnymi rozgłosiło, zeszli jedni do kabin, ażeby wyciągnąć się na łóżkach swoich, drudzy zaś na pokład okrętu pośpieszali, „ażeby - mówili oni - burzę widzieć".