I. Zakres opracowywanego materiału

Zapis lokalizacji wszystkich użyć słownictwa pism Norwida zamierzamy prezentować w słowniku podstawowym, obejmującym użycia nazw pospolitych, i w dwóch indeksach: a) indeksie nazw własnych oraz b) indeksie charakterystycznych dla zapisów Norwida wyrażeń z tzw. dywizem łączącym (typu: wiek-złoty).

Prezentowany obecnie słownik podstawowy poza wyrazami rdzennie polskimi zawiera wyrazy obce fonetycznie i/lub fleksyjnie przyswojone, a także obce o formie nieprzyswojonej, ale należące do konwencjonalnie używanego słownictwa polskiego (jak np. vis-a-vis, notabene, a priori). Nie wprowadzamy do indeksu słów obcych stanowiących wyraźne cytaty obcojęzyczne (lub elementy takich cytatów).

Obecna wersja słownika nie obejmuje większości spójników i przyimków oraz części partykuł. Opracowane są tylko spójniki o liczbie użyć poniżej 100, spójniki archaiczne (np. azali), a także spójniki i przyimki homonimiczne wobec zaimków o funkcji wprowadzania zdań podrzędnych (np. spójniki jak i co obok zaimków jak i co o wyżej wymienionej funkcji) bądź też wobec przysłówków (np. przyimek obok). Pominięte są partykułowe użycia spójników występujących w liczbie powyżej 100 użyć. W przyszłości wszystkie nieuwzględnione obecnie użycia wyżej wymienionych części mowy będą mogły być włączone do elektronicznej wersji słownika, ponieważ są one obecne w papierowej wersji kartoteki i pierwotnym zapisie komputerowym.

 

 

II. Źródła materiału słownikowego

Podstawowe źródło opracowanego materiału stanowi kartoteka Pracowni Słownika Języka Cypriana Norwida Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Kartoteka ta, która powstała w latach 1983-1989, oparta jest na wydanych przez Juliusza Wiktora Gomulickiego Pismach wszystkich Cypriana Norwida (t. I-XI, Warszawa 1971-1976), z dodanymi źródłami w postaci później opublikowanych tekstów, czyli kilku listów i notatek – zob.: „Studia Norwidiana” 1983, nr 1, s. 105 (list), „Studia Norwidiana” 1993, nr 11, s. 103 (list), „Studia Norwidiana” 1993, nr 11, s. 122-123 (notatka), „Studia Norwidiana” 1994-1995, nr 12-13, s. 157-158 (trzy listy), Cyprian Norwid, Inedita. Z autografu wydał Juliusz Wiktor Gomulicki, Warszawa 1999 (cztery notatki i przekład z Platona), „Studia Norwidiana” 1999-2000, nr 17-18, s. 117-121 (dwa listy), „Studia Norwidiana” 2001, nr 19, s. 99, 102 (trzy dopiski epistolarne), „Studia Norwidiana” 2001, nr 19, s. 105 (list), „Twórczość” 2001, nr 9, s. 3-5 (notatka), „Nowe Książki” 2001, nr 1, s. 4 (notatka).

Teksty drukowane zostały porównane z dostępnymi rękopisami lub (w przypadku ich braku) z pierwodrukami. Na fiszki kartoteki zostały naniesione wszelkiego typu emendacje dotyczące ortografii, interpunkcji, poprawek autorskich, błędów edytora w odczytaniu rękopisów; wprowadzono też uwagi dotyczące grafii i układu tekstów w zapisach rękopiśmiennych. Kartoteka stanowi więc odrębne, samodzielne źródło wiedzy o rękopisach oraz pierwodrukach pism Norwida i możliwe jest korzystanie z niej w Pracowni Słownika Języka Cypriana Norwida. Bezpośrednią podstawą Internetowego słownika języka Cypriana Norwida są zeskanowane Pisma wszystkie Cypriana Norwida, jednakże z licznymi poprawkami i uzupełnieniami wnoszonymi na podstawie danych z kartoteki Pracowni.

 

 

III. Zawartość i struktura słownika podstawowego  

 

1.0. Struktura artykułu hasłowego

Słownik składa się z artykułów hasłowych, których nagłówkami są wyrazy hasłowe (inaczej: hasła). Odrębne hasła stanowią:

a) homonimy leksykalne, rozumiane jako jednobrzmiące wyrazy o zupełnie niezwiązanych ze sobą znaczeniach; są one oznaczane cyframi rzymskimi, np. paść I i paść II, pasować I i pasować II;

b) homonimy gramatyczne, czyli wyrazy o powiązanych ze sobą znaczeniach, ale przynależne do różnych części mowy, np. jutro – przysłówek i jutro – rzeczownik, śpiący – imiesłów czasownikowy czynny i śpiący – przymiotnik;

c) wyrazy przynależne do tych samych części mowy, ale różniące się istotnymi cechami gramatycznymi, np. mieć się Cz ndk i mieć się Cz ndk 3 os (pod tym skrótem kryją się tzw. czasowniki trzecioosobowe typu boleć ‘odczuwać ból’; zob. punkt 1.1.1), znajomy – przymiotnik (Prz) i znajomy – przymiotnik substantywizowany (Prz s) (Przymiotniki substantywizowane pod względem składniowym charakteryzują się cechami właściwymi rzeczownikom i często bywają określane jako rzeczowniki. Wyodrębniamy je skrótem Prz s, aby wskazać użytkownikom słownika na to, w jakim stopniu Norwid korzysta z mechanizmu substantywizacji przymiotników);

d) wyrażenia przyimkowe, których człon pełnoznaczny wyszedł z użycia (por. np. na opak, z kretesem), nie zachował znaczenia, jakie miał jako wyraz samodzielny (np. na razie, na poły) lub też występuje w archaicznej formie fleksyjnej (np. za młodu, po ludzku);

e) wielowyrazowe liczebniki, a także  przymiotniki o znaczeniu porządkowym (np. tysiąc czterysta dziesięć, tysiąc czterysta dziesiąty);

f) warianty słowotwórcze, np. schody i wschody.

Hasła podawane są w zasadzie w postaci zgodnej z ortografią współczesną. Archaiczne formy fonetyczne podajemy przy lokalizacjach z kwalifikatorem wf, fleksyjne – z kwalifikatorem wfleks, graficzne – z kwalifikatorami skr (‘skrót’), zc (‘zapis cyfrowy’), d-ł (‘dywiz łączący’), d-r (‘dywiz rozdzielający’) – zob. punkt III. 1. 5. Nie uwzględniamy jako wariantów zapisów słów o cechach ortograficznych, które nie wiążą się z odmiennościami fonetycznymi, takich jak np. konferencya, ućiążliwy.

Bezpośrednio po haśle znajduje się zawsze określenie części mowy (bliższe dane dotyczące opisu części mowy – zob. 1.1), z ewentualnymi dodatkowymi informacjami gramatycznymi, np. Rz ż – rzeczownik rodzaju żeńskiego, liczba wszystkich użyć wyrazu hasłowego, a następnie liczba użyć z podziałem na poezję (skrót: po) i prozę (skrót: pr). Podawana jest również informacja o ewentualnej liczbie użyć wyrazu hasłowego we frazeologizmach w poezji i w prozie (skrót: fr). Np.

        cena      Rz ż  73:  po 21,  pr 52

        chcieć   Cz ndk  1130: po 402 (11 fr), pr 728 (53 fr)

Przy wyrazach nie notowanych w historycznych słownikach języka polskiego, które traktujemy jako hipotetyczne neologizmy Norwida, umieszczamy na pierwszym miejscu skrót: N, np.:

        całożywot   N   Rz m  4:  po 2,  pr 2

Skrótem N zn opatrujemy hipotetyczne neosemantyzmy Norwida, tj. wyrazy, które w historycznych słownikach języka polskiego nie występują w znaczeniu, jakie spotykamy w tekstach Norwida. Jeżeli tylko jedno ze znaczeń wyrazu wieloznacznego uznajemy za Norwidowski neosemantyzm, to kwalifikator N zn umieszczamy zarówno przy haśle, jak i przed definicją takiego znaczenia. Przy wyrazie hasłowym dodajemy ponadto przypis informujący o tym, że w jednym ze znaczeń wyraz ten jest neosemantyzmem.

Kwalifikatorem złoż opatrujemy wyrazy złożone mające jednocześnie kwalifikator N, tj. stanowiące (hipotetycznie) neologizmy Norwida. Pojawia się on najczęściej przy przymiotnikach, rzadko przy czasownikach i rzeczownikach. Przy przysłówkach zamieszczamy go tylko wtedy, kiedy słowniki nie notują odpowiadającej im formy przymiotnika. Kwalifikatora tego nie stosujemy przy wyrazach złożonych o charakterze regularnym, kategorialnym, np. przy nazwach barw (typu czerwono-czarny) czy też narodowości (typu polsko-francuski) – nawet jeśli brak ich w słownikach.

 

Po tej wstępnej charakterystyce hasła wyrazowego o jednym znaczeniu może się pojawić opis tego znaczenia (zob. punkt 1.3), np.:

        chciwy  Prz  15:  po 10,  pr 5

        ‘żądny czegoś’

Jeżeli wyraz hasłowy ma więcej niż jedno znaczenie, to jego kolejne znaczenia stanowią numerowane podhasła, przy czym o ich kolejności decyduje liczba użyć.

        gęsto  Ps 17: po 11, pr 6

               gęsto 1   Ps  10: po 9, pr 1

               ‘w małych odstępach przestrzennych’

                    [...]

               gęsto 2   Ps  7: po 2, pr 5 (3 fr)

               ‘w małych odstępach czasowych, często’

                    [...]

 

Informacje gramatyczne dotyczące liczebników, przymiotników, przysłówków, i zaimków mogą zawierać elementy charakterystyki semantycznej, które podawane są w nawiasach. Np. L gł (no) to ‘liczebnik główny o znaczeniu nieokreślonym’, Prz (porz) ‘przymiotnik porządkowy’, Z l (int) ‘zaimek liczebny o znaczeniu intensyfikującym’.

 

Kolejnym punktem opisu wyrazów hasłowych są dane dotyczące lokalizacji, którym towarzyszą liczne kwalifikatory. Lokalizacje podawane są w kolejności tomów Pism wszystkich, z podziałem na poezję i prozę; w artykułach hasłowych z wyrazami wieloznacznymi – w poszczególnych podhasłach. Każda lokalizacja składa się ze skrótu tytułu utworu, z którego pochodzi dane użycie wyrazu hasłowego, numeru tomu Pism wszystkich zapisanego cyfrą rzymską, numeru strony (lub kolejnych stron danego utworu, na których pojawiają się użycia wyrazu hasłowego) oraz ewentualnego kwalifikatora. Na przykład:

        chłopczyk   Rz  m  9:  po  1,   pr  8  

      po: Chwil IV 13

            pr: Akt 2 IV 355 did*2, L VIII 254*2, 254 przp, L IX 43, 49, L X 189

Jeżeli przy jakiejś lokalizacji pojawia się cyfra poprzedzona gwiazdką (jak w przypadku powyższego hasła, zob. Akt 2 IV 355 did*2), to sygnalizuje ona taką liczbę użyć wyrazu hasłowego na danej fiszce (standardowo wyświetlanej jako kontekst), na jaką wskazuje ta cyfra. Jeżeli numer strony się powtarza (np. L IX 43, 43), to znaczy, że wyraz hasłowy występuje na danej stronie dwukrotnie, ale na różnych fiszkach.

 

Po blokach lokalizacji mogą pojawić się informacje o archaicznej rekcji (rozumianej szeroko, jako łączliwość składniowa), wariantach fonetycznych i fleksyjnych, frazeologizmach i przysłowiach oraz użyciach przenośnych (skrót: przen) i użyciach wyrazów hasłowych jako elementów większych fragmentów metaforycznych (skrót: w przen). Jako przenośne traktowane są tekstowe użycia metaforyczne i metonimiczne wyrazów hasłowych; nie są uwzględniane użycia przenośne skonwencjonalizowane.

Informacje o frazeologizmach i przysłowiach podawane są z lokalizacjami i pełnym zapisem, informacje o rekcji, o wariantach i o użyciach przenośnych – z podanymi formami, ale bez lokalizacji (ponieważ w bloku lokalizacji są one obecne i sygnalizowane skrótami: R, wf, w fleks, skr, zc, przen, w przen). Jeżeli pojawiają się różne warianty fonetyczne, fleksyjne bądź też różne skróty i zapisy cyfrowe, to są one oznaczane dodatkowo cyframi. Na przykład:

        całun   Rz  m  3:  po 2,  pr 1

           po: Noc  I  9 R, 10 R

        Rekcja: c. czegoś 2

           pr: O szt VI 350

 

        cesarstwo   Rz n  10: po 6, pr 4

          po: D męcz  I  119 wf1, Niewola  III  377 wf2, 378*2, 380 d-ł, Prometh  III 446

Warianty: wf1: cessarztwo  1

                wf2: cessarstwo  1

 

nakreślić   Cz dk  19: po 3, pr 16

  1. 1.‘narysować, napisać coś, zaznaczyć na piśmie, 

po: Kleop  V  119, Mił-cz  V  327

pr: D pow VI 66, Nota 9 pkt VII 152, L IX 18 w fleks, 98 […], L X 9, 105 w fleks

Warianty: wf1eks: nakreśleć 2

cesarski   Prz 15: po 7,  pr 8

     po: W Łaz II 209,  Q III 163, 164, 179, 195, 231, Wan IV 147

     pr: Not Dr V 333 skr 1, Milcz VI 246, O rz VI 366 wf, Do obD VI 371,

L IX 161 skr 2, wf, 162 wf, 457, 458

Warianty:  wf  cessarski  3

 

gość   Rz m 166: po 89 (3 fr), pr 77

    po: Sier I 5, Wsp wios I 11 [...], Krak  IV 193 pv

Frazeologia:

prosić w gości 1 – Marz I 19

przyjąć w gości 1 – Krak IV 187

Przysłowia: gość w dom, Bóg w dom 1– Krak IV 187

 

Jedynie informacje o wariantach graficznych (skr, zc, d-ł i d-r) sygnalizowane są tylko przy lokalizacjach użyć.

 

Ostatni element artykułu hasłowego mogą stanowić odsyłacze; ich rodzaje i zasady ich stosowania są omówione w punkcie 1.8. Odsyłają one bądź do haseł słownika podstawowego, bądź do haseł w indeksie nazw własnych (skrót: INW).

 

1.1. Informacja  gramatyczna

Jak o tym była mowa w punkcie 1., pierwszą informacją przypisywaną wyrazom hasłowym jest określenie części mowy, do której ten wyraz należy. Wyodrębniane są następujące części mowy: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek, przysłówek, przyimek, spójnik, partykuła, wykrzyknik, dopowiedzenie.

W sposób tradycyjny traktujemy zaimki (z podziałami na różne podklasy),  ponieważ sądzimy, że w słowniku idiolektu autorskiego jest to przydatne dla użytkowników prowadzących studia nad językiem i stylem autorów czy też epok w rozwoju języka. Również partykuły traktujemy zgodnie z wcześniejszą tradycją – ich nowe ujęcia musiałyby prowadzić do wyodrębnienia wielu dalszych nieodmiennych części mowy, nie w pełni jeszcze ustalonych i poza współczesnym językoznawstwem nieznanych.

Odejściem od tradycji leksykograficznej jest nadanie statusu osobnych haseł imiesłowom przymiotnikowym biernym oraz czynnym współczesnym i przeszłym, a także imiesłowom i przymiotnikom substantywizowanym. Wprowadziliśmy te zasady opisu, sądząc, że mogą one również być przydatne dla wymienionych wyżej użytkowników słownika.

 

1.1.1 Czasowniki (skrót: Cz)

W opisie czasowników umieszczana jest dodatkowo informacja o aspekcie (skróty: ndk, dk, ndk/dk); np.

        chodzić Cz ndk

        krzyknąć Cz dk

        aresztować Cz ndk/dk

Jako odrębne hasła traktowane są tzw. czasowniki niewłaściwe (Cz nwł), np. trzeba, można, warto, oraz tzw. czasowniki trzecioosobowe (występujące tylko w bezokoliczniku i w postaci odpowiadającej formie trzeciej osoby), np. boleć ‘odczuwać ból’,  pić ‘uwierać’.

Odrębne hasła stanowią też imiesłowy przymiotnikowe: czynne współczesne (Im cz, np. idący), czynne czasu przeszłego (Im prz, np. były) i bierne (Im b, np. adresowany). Imiesłowy na -ony, -ny, -ty od czasowników nieprzechodnich (typu nastąpiony, zakochany) kwalifikujemy jako przymiotniki, podobnie jak wszelkie imiesłowy zadiektywizowane (np. otyły, zmarznięty). Wyodrębniane są również imiesłowy przymiotnikowe substantywizowane (Im cz s, Im prz s, Im b s), na przykład:

        palący Im cz  i  palący Im cz s

        kochany Im b  i  kochany Im b s

        przybyły Im prz  i  przybyły Im prz s

Zarówno przymiotniki, jak i imiesłowy przymiotnikowe (również substantywizowane) zaprzeczone stanowią osobne hasła. O ich istnieniu informują odsyłacze, np. znany zob. nieznany; mający zob. niemający.

Obecność powtarzającego się, a w tekście Norwida pominiętego przyczasownikowe się zaznaczmy przy lokalizacji kwalifikatorem [się]. Na przykład użycie: Niech Pani nic o opozycji, jaką spotkał mój rysunek, nie mówi w takim kierunku, którym by to mogło dojść Francuzów – bo i tak na mnie się gniewają, i jeszcze, o ile trzeba, gniewać będą zaznaczone będzie w następujący sposób:

gniewać się Cz ndk 18: po 4, pr 14

pr: UwGCodz VI 549, L VIII 13, 34, 89, 164*3, 165, 165 [się]

 

1.1.2. Rzeczowniki  (skrót: Rz)

Rzeczowniki charakteryzowane są dodatkowo poprzez informacje dotyczące właściwego im rodzaju gramatycznego (skróty: Rz m, Rz n, Rz ż) Podawane są również informacje o braku odmiany (Rz ndm, np. serio) oraz o braku form liczby pojedynczej (Rz blp, np. sanie), a także, w bardzo ograniczonym zakresie, o braku form liczby mnogiej. Nie uwzględniamy jako elementu charakterystyki gramatycznej braku liczby mnogiej licznych nazw czynności (przede wszystkim derywatów na -anie, -enie), nazw cech (przede wszystkim derywatów na -ość) oraz nazw substancji typu mąka, nafta, dla których dopuszczalna jest liczba mnoga w użyciach typu: (są) różne klękania, płacze, wstydy, pokory, małości. Natomiast kwalifikatorem blm opatrujemy wyrazy typu młodzież, kler, które wykluczają także i ten typ użycia form liczby mnogiej.  

Wyrazy o formach równobrzmiących w postaci mianownikowej, różniące się natomiast rodzajem gramatycznym i typem odmiany, jak też wyrazy różniące się rodzajem gramatycznym, ale równobrzmiące we wszystkich formach odmiany łączymy w hasłach opatrywanych kwalifikatorami gramatycznymi Rz m/ż czy też Rz m/n (np. planeta Rz m/ż; album Rz m/n). Podobnie – jako jedno hasło – traktujemy wyrazy o tym samym rodzaju gramatycznym, ale różnych formach odmiany (np.: architekt / architekta Rz m). W obu przypadkach kierujemy się niemożliwością przydzielenia formom mianownika potraktowanym jako oboczne części form przypadków zależnych.

 

1.1.3. Przymiotniki  (skrót: Prz)

Odrębne hasła stanowią przymiotniki z dodatkowymi charakterystykami gramatycznymi, np. informacją o substantywizacji (Prz s ż, np. błękitnooka). Jako przymiotniki traktujemy imiesłowy mające formę imiesłowów przymiotnikowych biernych, natomiast znaczenie imiesłowów przeszłych czynnych (często adiektywizowanych), np. przyzwyczajony, zakochany. Do przymiotników zostały zaliczone tzw. liczebniki przymiotne. Przymiotniki te mają następujące określenia informujące o ich klasach semantycznych:

        Prz (mn) – przymiotnik o znaczeniu mnożnym, np. trzykrotny

        Prz (mn no) – przymiotnik o znaczeniu mnożnym nieokreślonym, np. kilkakrotny

        Prz (porz) – przymiotnik o znaczeniu porządkowym, np.  trzeci

Prz (porz no) przymiotnik o znaczeniu porządkowym nieokreślonym, np. kolejny

        Prz (wiel) – przymiotnik o znaczeniu wielorakości, np. trojaki

        Prz (wiel no) – przymiotnik o znaczeniu wielorakości nieokreślonej – wieloraki.

Przymiotniki porządkowe wielowyrazowe traktujemy jako odrębne hasła, np: sto dwudziesty drugi.

Dodatkowe charakterystyki gramatyczne i słowotwórcze podawane są przy  przymiotnikach złożonych (o odsyłaczach dotyczących członów przymiotników złożonych – zob. punkt 1.8c), przymiotnikach  nieodmiennych (Prz ndm, np. [suknia] bordo) oraz przymiotnikach predykatywnych (Prz pred, np. oczywista (, że), słuszna (, że).

Przymiotniki substantywizowane mają kwalifikator rodzaju gramatycznego lub braku liczby pojedynczej wtedy, kiedy w pismach Norwida występują tylko w danym rodzaju gramatycznym lub tylko w liczbie mnogiej.

Informacje o stopniu wyższym (skrót: w) i najwyższym (skrót: nw) podawane są przy poszczególnych lokalizacjach, np.:

        cenny

   po: Kleop V 138 w

        głupi

   pr: L IX 359 nw

  

1.1.4. Liczebniki  (skrót: L)

W kategorii liczebników stosujemy następujące dodatkowe kwalifikatory gramatyczne:

        L gł – liczebnik główny, np. trzy

        L ułam – liczebnik ułamkowy, np. półtora

        L zb – liczebnik zbiorowy, np.  troje

Przy liczebnikach głównych i zbiorowych o znaczeniu  nieokreślonym dołączany jest kwalifikator no w nawiasie

        L gł  (no) – liczebnik główny o znaczeniu nieokreślonym, np. kilka

        L zb (no) – liczebnik zbiorowy o znaczeniu nieokreślonym, np. kilkoro

 

Liczebniki wielowyrazowe wszystkich kategorii podajemy w całości jako hasła, np. tysiąc pięćset dwadzieścia jeden, dziesięć razy, dwadzieścia / dwadzieścioro troje, dwie trzecie.

 

1.1.5. Zaimki  (skrót: Z)

Zaimki opatrujemy charakterystyką gramatyczną wskazującą na ich kategorie fleksyjne. W nawiasach podajemy charakterystyki semantyczne i składniowe.

Wśród zaimków rzeczownych wyodrębnione są następujące podklasy:

Z rz (no) – zaimek rzeczowny o znaczeniu nieokreślonym (np. ktoś)

Z rz (os) – zaimek rzeczowy osobowy, np. ty, oni.

Z rz (pdrz) – zaimek rzeczowny o funkcji wprowadzania zdania podrzędnego względnego lub pytania zależnego, np. (ten), kto lub ( powiedz mi), kto...

Z rz (pyt) – zaimek rzeczowny o funkcji wykładnika pytania, np. Co (się stało)?

Z rz (uog) – zaimek rzeczowny  o znaczeniu uogólniającym, np. wszystko

Z rz (wsk) – zaimek rzeczowny wskazujący, np. to (nie ma sensu)

Z rz (zwr) – zaimek rzeczowny zwrotny, np. (bronić) się

 

Zaimek przymiotny ma charakterystyki semantyczne takie same jak zaimek rzeczowny: Z prz (no), np. jakiś, Z prz (pdrz), np. (wiem), jaki..., Z prz (pyt), np. Który (z was[...])?, Z prz (uog), np. wszelki, żaden, Z prz (wsk), np. ten, tamten, a prócz tych – zaimek przymiotny  o znaczeniu dzierżawczym (Z prz (dz), np. mój, wasz) oraz zaimek przymiotny o znaczeniu intensyfikującym (Z prz (int), np. Jaki (piękny widok)!.

Charakterystyki semantyczne zaimka liczebnego (znane z poprzednio omówionych klas tej części mowy) są następujące: Z l (int) (np. ileż (osób)!), Z l (mn int) (np. ile razy trzeba to powtarzać!), Z l (mn pyt), (np. ile razy tam byłeś?), Z l (no) (np. ileś), Z l (pdrz) (np. (powiedz), ile (masz lat)?), Z l (pyt) (np. Ile (masz lat)?).

Zaimek przysłowny (Z ps) ma częściowo te same charakterystyki semantyczne, co zaimek liczebny: Z ps (int) - jak (tu pięknie)!, Z ps (no) – jakoś (to będzie), Z ps (pdrz) – (napisz), kiedy (wrócisz), Z ps (pdrz no) (czekamy na ciebie), kiedykolwiek (się pojawisz), Z ps (pyt) – Gdzie (teraz mieszkasz?).

 

1.1.6. Przysłówki  (skrót: Ps)

Poza derywatami odprzymiotnikowymi typu ładnie, status przysłówków mają także formy genetycznie rzeczownikowe, takie jak jutro, razem, czasem, górą; jako przysłówki traktowane są z reguły wyrażenia z dawnymi formami przymiotników o odmianie rzeczownikowej, np. bez mała, od dawna, po prostu, oraz wyrażenia, w których jeden z członów utracił samodzielność, np. na przemian, bez ogródek, po omacku, a także idiomy takie, jak mniej więcej.

Informacje o formach stopnia wyższego (skrót: w) oraz najwyższego (skrót: nw) podawane są, podobnie jak w wypadku przymiotników, przy lokalizacjach poszczególnych użyć.

Do przysłówków zostały zaliczone klasy wyrazów w tradycyjnych opisach traktowane jako liczebniki nieodmienne mnożne i wielorakie. Mają one status następujących podklas:

Ps (mn) – przysłówek o znaczeniu mnożnym, np. trzykrotnie

Ps (mn no) – przysłówek o znaczeniu mnożnym nieokreślonym, np.  parokrotnie

Ps (wiel) – przysłówek o znaczeniu wielorakości, np. trojako

Ps (wiel no) – przysłówek o znaczeniu wielorakości nieokreślonej, np. wielorako.

 

1.1.7. Przyimki (skrót: Pi)

W słowniku uwzględnione są tylko przyimki homonimiczne wobec zaimków (np. co (krok), co (słowo)) oraz przysłówków (np. obok (drzewa), wewnątrz (domu)). Dodatkową informacją gramatyczną dotyczącą przyimka jest kwalifikator sygnalizujący jego łączliwość z określoną wartością kategorii przypadka rzeczownika, np. z dopełniaczem (skrót: D): Obok Pi +D czy też z mianownikiem (skrót: M): Co Pi +M. Jeżeli przyimek wieloznaczny, łączący się z rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym w określonym przypadku (np. mimo +D), w jednym ze znaczeń stanowi archaizm, podajemy osobno znaczenie współczesne i dawne. Np.

        mimo +D

    1. wskazuje na istnienie niesprzyjających lub przeciwdziałających okoliczności

     2. ‘obok czegoś, kogoś’

 

1.1.8. Spójniki (skrót: Sp)

W słowniku uwzględnione są tyko spójniki homonimiczne wobec zaimków, spójniki dziś  uważane za przestarzałe oraz wszelkie inne spójniki o liczbie użyć poniżej 100. Znajdzie się więc w słowniku np. spójnik  kiedy występujący w zdaniach typu: Jak mogę pisać, kiedy ręce mam zgrabiałe od zimna! Znajdą się też wszystkie lokalizacje dziś przestarzałego spójnika acz.

Odrębne hasła stanowią spójniki nieciągłe (skrót: Sp nc). Takim spójnikiem jest np. kiedy ... to: Kiedy tak ci tu źle, to po prostu wyjedź.

 

1.1.9. Partykuły (skrót: Part)

Jako partykuły traktujemy słowa nieodmienne wyrażające postawy nadawców wobec treści zdań. Partykułami są więc w tym ujęciu np. byle, czy?, no, na pewno, może, bądź co bądź. Partykuła –ż(e) wyodrębniana jest jako odrębne hasło słownikowe w połączeniach z czasownikami. W przypadku połączeń z zaimkami (typu któż, onże), spójnikami (typu ależ) i partykułami (typu alboż) stosujemy odsyłacze; np. –ż(e). zob. też któż.

W słowniku pominięte są partykułowe użycia spójników, których użycia przekraczają liczbę 100 (por. I, s.1).

 

1.1.10. Wykrzykniki  (skrót: Wkrz)

Wykrzykniki to wyrazy i wyrażenia  nie wchodzące w żadne relacje składniowe z kontekstem i charakteryzujące się silnym nacechowaniem emocjonalnym; np. Ach! Ojej! Ejże?!

Jako odrębne hasła wyodrębniane są tzw. wykrzykniki predykatywne (skrót: Wkrz  pred), których treść stanowią rozkazujące akty mowy; np. precz!, won!

 

1.1.11. Onomatopeje (skrót: Onom)

Onomatopeje to nieodmienne i nie wchodzące w żadne relacje składniowe wyrażenia dźwiękonaśladowcze; np. kukuryku!, ramtamtam.

 

1.1.12. Dopowiedzenia  (skrót: Dopw)

Dopowiedzenia są to wyrazy użyte jako repliki na wcześniejsze wypowiedzi lub ich dopowiedzenia; np. Tak. Nie. Naturalnie. Amen.

 

1.1.13. Litera/głoska (skrót: Lit/gł)

Określenie litera/głoska dotyczy wyodrębnianych przez Norwida elementów graficznych lub fonetycznych. Najczęściej trudno powiedzieć, czy autorowi chodzi o literę, czy o głoskę, stąd taka forma hasła.

 

 

1.2. Dane liczbowe

Przy wszystkich hasłach i podhasłach podajemy ogólną liczbę użyć danego wyrazu oraz osobno liczbę użyć wyrazu hasłowego w poezji i w prozie. Użycia wyrazów w tekstach stanowiących warianty (jako warianty traktujemy teksty drukowane lub pozostałe w rękopisach ze zmianami językowymi wprowadzonymi przez autora) oraz w tekstach dwukrotnie (czy też parokrotnie) wykorzystywanych przez samego autora bez zmian (chodzi o takie teksty, jak np. Czemu – wiersz należący do cyklu Vade-mecum, ale wprowadzony również przez autora do dramatu Noc tysiączna druga) są uwzględniane w spisach lokalizacji i w podawanych liczbach użyć. Natomiast użycia wyrazów w tekstach dublowanych przez J.W. Gomulickiego są uwzględniane w spisach lokalizacji, ale z kwalifikatorem n, informującym o tym, że oznaczone nim użycie nie jest brane pod uwagę w danych statystycznych. Użycia wyrazów naszym zdaniem mylnie odczytanych przez Gomulickiego w autografie Norwida (np. w Pismach wszystkich: „[…] pod jedną nienaruszalną chorągwią […]” (VII, 160) – w autografie: „[…] pod jedną nienaruszoną chorągwią […]”) nie są liczone; są one podawane w formie odsyłaczy do form wyrazów właściwie naszym zdaniem odczytanych (zob. punkt 1.8.e).

 

 

1.3. Objaśnienia znaczeń

Objaśnienia podawane są:

a) przy poszczególnych znaczeniach wyrazów wieloznacznych;

b) kiedy Norwid używa wyrazu w jednym tylko znaczeniu i sam ten wyraz jest jednoznaczny, ale jego znaczenie jest przestarzałe;

c) kiedy wyraz jest wieloznaczny i choć Norwid używa go w jednym tylko (także współcześnie funkcjonującym) znaczeniu, to nie jest jasne, o które ze współistniejących w języku znaczeń w tym wypadku chodzi;

d) kiedy wyraz użyty przez Norwida nie występuje w żadnym ze słowników historycznych języka polskiego i tym samym jest przez nas traktowany jako hipotetyczny neologizm Norwida (skrót: N), a jest przy tym niejasny znaczeniowo;

e) kiedy znaczenia, które wynika z interpretacji użycia danego wyrazu w tekście Norwida, słowniki nie notują; zachodzi wówczas podejrzenie, że mamy do czynienia z neosemantyzmem Norwida, co odnotowujemy przy danym znaczeniu skrótem N zn.

W wyrazach o wielu znaczeniach staramy się upraszczać ich opracowania, kumulując w jednym haśle użycia bliskie sobie znaczeniowo. Dotyczy to zwłaszcza wyrazów o tak rozbudowanej wieloznaczności wyrazu, jak np. czasowników dać lub mieć.

W opisie znaczeń nie przestrzegamy zasad rozkładania ich na elementy prostsze, unikania synonimów, a nawet błędnych kół. Nie są to zatem definicje, lecz właśnie opisy znaczeń. Mają one „podpowiadać” użytkownikom (znającym współczesny język polski), w jakiej przestrzeni semantycznej mieszczą się znaczenia użyć wyrazów zebranych pod danym hasłem lub podhasłem słownikowym. Często korzystamy przy tym z opisów znaczeniowych w istniejących słownikach, ewentualnie nieco je modyfikując. Najczęściej z pomocą w tym zakresie przychodzi nam Słownik języka polskiego pod redakcją W. Doroszewskiego, pomocne bywają też: Słownik warszawski, Inny słownik  języka polskiego pod red. M. Bańki, Słownik współczesnego języka polskiego pod red. B. Dunaja oraz Uniwersalny słownik języka polskiego pod red. S. Dubisza.

Występowanie użyć przenośnych wyrazu hasłowego sygnalizujemy w opisie znaczenia kwalifikatorem przen, natomiast występowania użyć określanych kwalifikatorem w przen sygnalizujemy tylko przy lokalizacjach.

Użycia metajęzykowe wyrazów sygnalizujemy przy lokalizacjach kwalifikatorem met, np.: „Gdy mówił: Cesarz, nie patrzył wokoło […]”. W słowniku: „Cesarz […] Q III 126 met”.

Wyrazy pospolite, które występują w pismach Norwida w funkcji nazw własnych lub jako części nazw własnych wielowyrazowych (tj. deskrypcji określonych) wchodzą do słownika podstawowego, są natomiast połączone odsyłaczami z indeksem nazw własnych (zob. punkt.1.8, s. 15). Tego rodzaju użycia nazw Boga i Matki Boskiej gromadzimy w odrębnych podhasłach. Np.

Król  2

w odniesieniu do Chrystusa

Panna 2

w odniesieniu do Matki Boskiej

 

Nie zamieszczamy opisów znaczeń przy imiesłowach, rzeczownikowych nazwach czynności i cech oraz przysłówkach odprzymiotnikowych, chyba że występują w nich pozakategorialne zmiany znaczeń w stosunku do znaczeń ich podstaw słowotwórczych.

 

 

1.4. Dane dotyczące typów tekstów, w których występują wyrazy hasłowe

Dane te są sygnalizowane kwalifikatorami towarzyszącymi poszczególnym lokalizacjom; np. pod hasłem anioł znajdziemy m. in. następujące lokalizacje: O szt I 335 ded, 350 cyt; OJS VI 453 cyt.

Wyodrębnione i sygnalizowane za pomocą skrótów są następujące typy tekstów:

        cytaty                        – cyt;

        dedykacje                – ded;

didaskalia        – did; wyrazy należące do dedykacji utworów poetyckich umieszczamy w słownictwie poezji;

didaskalia osobowe  – did os;

dopiski                        – dp; jako dopiski traktujemy użycia wyrazów w drobnych, odrębnych tekstach (dodanych do innych tekstów), zawierające metatekstowe uwagi autora;

        motta                        – mot;

        opisy rysunków        – o rys;

        podpisy                – pdp;

podtytuły                – ptyt; słownictwo podtytułów utworów poetyckich umieszczamy w prozie;

        przypisy                – przp;

śródtytuł  – śrtyt; jako śródtytuły traktujemy tytuły części tekstów nie stanowiących cykli poetyckich (których tytuły wewnętrzne wchodzą w skład haseł indeksu nazw własnych); słownictwo podtytułów utworów poetyckich umieszczamy w prozie;

 tłumaczenia   – tł;

tytuły wewnętrzne – tytw; słownictwo należące do tytułów wewnętrznych utworów poetyckich pozostawiamy w poezji;

 teksty w obrębie rysunków – w rys.    

 

 

1.5. Dane dotyczące wariantów wyrazów hasłowych

Wyróżniane są trzy rodzaje wariantów dotyczących form zapisu wyrazów hasłowych: warianty fonetyczne (skrót: wf), fleksyjne (skrót: wfleks) i graficzne (skróty: d-ł, d-r, skr, zc). Stanowią one zapisy odmienne od zapisu wyrazu hasłowego uznawanego za podstawowy, zgodnego z obecną postacią fonetyczną i ortograficzną danego wyrazu. Warianty fonetyczne i fleksyjne występujące w rękopisach Norwida opatrujemy kwalifikatorem r. Warianty bez tego kwalifikatora pochodzą z pierwodruków.  

Jako warianty fonetyczne (wf) traktowane są zapisy z odmiennościami fonetycznymi od współczesnej formy podstawowej. Brane pod uwagę są jedynie tematy fleksyjne, pomijane są natomiast odmienności fonetyczne dotyczące końcówek. Warianty te są zwykle podawane w formach podstawowych części mowy odmiennych. Formy przypadków zależnych zachowywane są tam, gdzie można by przypuszczać, że tylko postać fonetyczna formy podstawowej mogłaby wpływać na pojawianie się danego wariantu. Dlatego np. obok postaci wariantu bol (na podstawie zapisu bol to wielki) podajemy formę bole (na podstawie zapisu: bole ustały).

Seryjne typy wariantów fonetycznych to formy z brakiem o ścieśnionego (tj. współczesnego u – w postaci graficznej ó), np. bol, formy z grupami gie lub je (np. agient, jenerał), z twardym n przed sufiksami -ski, -stwo, -czyk, rzadziej z samogłoskami ścieśnionymi é (np. sér), i ó (np. dróga), z zachowaniem miękkości spółgłoski wargowej w wygłosie (np. głąb’), z uproszczeniami grup spółgłoskowych (np. garło).

Jako hipotetyczne warianty fonetyczne (a nie tylko ortograficzne) traktujemy też zapisy wyrazów zapożyczonych:

a) Z i po spółgłoskach t, s, c, r (np. aristokrata, artizm). Nie dotyczy to zapisu form zakończonych na -cja, -dia, -sja, -tia, -zja itp. Z różnorodnych sposobów ich zapisywania w rękopisach Norwida i pierwodrukach trudno wysnuwać wnioski co do ich postaci fonetycznej. Na prawach wyjątku traktujemy zapisy tych form z grupą -yj- w poezji, których takie właśnie odczytanie poświadcza liczba sylab w wierszu.

b) Ze spółgłoskami podwojonymi w pozycji przed samogłoskami w wyrazach zapożyczonych (np. allegoryczny, ambassada); zapisy z podwojoną spółgłoską s w wygłosie traktujemy jako warianty ortograficzne i ich nie odnotowujemy.

c) Do wariantów fonetycznych włączmy formy wyrazów zachowujące pisownię języka obcego, zazwyczaj różniące się (lub mogące się różnić) wymową od form uznanych za podstawowe, np. entre-act.

d) Jako warianty podajemy z reguły formy podstawowe wyrazów, z wyjątkiem wyrazów kończących się  na podwojone s (z powodu wymienionego wyżej, w punkcie b); w tym wypadku podajemy formę zależną, w której występuje dany wyraz, a jeżeli występuje w różnych formach przypadkowych, jako wariant fonetyczny podajemy jedną z nich z dopiskiem: itp, pozostałe uwzględniając oczywiście w danych liczbowych; np.:

 Warianty: wf adressu itp. 9.

e) W punkcie „Warianty” umieszczamy zapisy wariantów fonetycznych i fleksyjnych. W podawanych formach wyrazów uwzględniamy w zapisie tylko dany wariant fonetyczny, natomiast ewentualny ortograficzny, a także zapisy wyrazów zakończonych na -cya, -zia itp. (o sposobie ich traktowania była mowa wyżej, w punkcie a) sprowadzamy do formy współczesnej, np.:

                Warianty: wf aristokracja 7

(choć zapisy w autografach to: aristokracyi, aristokracią itp.).

Podobnie zapisujemy formy hasłowe tych wyrazów, które w pismach Norwida  nie pojawiają się ani razu w formie obecnie uznawanej za właściwą. Podajemy np. hasło atribucja (choć zapisy w autografach to: atribucia  i atribucyą.

 

Jako warianty fleksyjne (wfleks) traktowane są:

a) rzeczownikowe formy odmiany przymiotników (np. rad obok formy podstawowej rady, gotów obok formy podstawowej gotowy),

b) formy bezokoliczników polegające na przesunięciach analogicznych w obrębie typów koniugacji, np. wziąść obok formy podstawowej wziąć.

 

Sygnalizowane są też następujące typy wariantów graficznych:

a) Zapisy konstrukcji z dywizem łączącym (np. wolność-mowy), oznaczane przy lokalizacjach skrótem d-ł. Konstrukcje te stanowią element pośredni między luźną grupą składniową a związkiem frazeologicznym. Pełna lista konstrukcji z dywizami łączącymi będzie stanowić odrębny indeks.

b) Zapisy konstrukcji z dywizem rozdzielającym wyraz na cząstki (najczęściej morfemy; np. roz-pacz, cało-widzenie). Konstrukcje z dywizem rozdzielającym stanowią w języku Norwida narzędzie deleksykalizacji wyrazów (a tym samym ukazywania kryjącego się w nich pierwotnego lub także współczesnego ujęcia jakiegoś wycinka rzeczywistości). Są one sygnalizowane przy lokalizacjach użyć skrótem d-r.

c) Zapisy cyfr bez elementów literowych, dla których za formę podstawową uznaje się zapis literowy. Ten typ wariantów jest oznaczany przy lokalizacjach skrótem zc (zapis cyfrowy). Pomijamy zapisy cyfrowe w datach listów i datowaniu utworów.

d) Skróty oznaczane są tylko przy poszczególnych lokalizacjach jako skr .

Postacie graficzne wariantów fonetycznych i fleksyjnych są odnotowywane po blokach lokalizacji w poezji czy też w prozie. Skróty z elementami nadpisanymi, jak np.: Cej oznaczamy w indeksie jako: C...ej. Oto przykład zapisu wariantów w artykule hasłowym przymiotnika cesarski:

cesarski   Prz 15: po 7, pr 8

po: W Łaz II 209 [...]

pr: Not Dr V 333 skr1 wf, Milcz VI 246 [...] LIX 161 wf, 162 wf, 457, 458

Warianty:  wf1: cessarski  2

 

 

1.6. Frazeologizmy (skrót: fr)

Jako frazeologizmy traktujemy przede wszystkim wyrażenia i zwroty, w których żaden z ich członów bądź też jeden z członów nie zachowuje swego podstawowego znaczenia. Frazeologizmem jest więc zarówno za siódmą górą, tj. ‘bardzo daleko’ (tzw. idiom), jak też krótki wzrok, tj. ‘wzrok  pozwalający dobrze widzieć tylko to, co jest blisko’.

Jednakże w grupie frazeologizmów podajemy również frazemy szczególnie charakterystyczne dla użyć danego wyrazu (np. książka do nabożeństwa) oraz terminy wielowyrazowe (np. generał dywizji). Włączamy tu ponadto wyrażenia występujące w funkcji nazw własnych należących do didaskaliów (np. Panienki z pensji, Trupia głowa).

Zdając sobie sprawę z tego, że frazeologizmy stanowią osobne jednostki słownikowe, większości z nich nie traktujemy jednak jako odrębnych haseł (por. punkt 1.0.), lecz umieszczamy zwykle pod hasłem dotyczącym członu, który zmienia znaczenie, a w przypadku idiomów i terminów wielowyrazowych pod wyrazem, który w danym związku stanowi człon określony. Natomiast jeśli nie jest jasne, pod którym wyrazem użytkownik słownika będzie szukał danego frazeologizmu, umieszczamy go pod wszystkimi członami pełnoznacznymi.

Frazeologizmy grupujemy w punkcie zatytułowanym: Frazeologia odrębnie po blokach lokalizacji użyć w poezji i użyć w prozie; w artykułach hasłowych wyrazów wieloznacznych – w poszczególnych podhasłach.

Elementy fakultatywne we frazeologizmach, tj. pojawiające się nie we wszystkich użyciach danego frazeologizmu, podawane są w nawiasach okrągłych, a zaimki nieokreślone zastępujące konkretne (najczęściej pełnoznaczne) słowa występujące w różnych użyciach  frazeologizmu zapisywane są kursywą, np.:

(używać) czegoś w jakimś charakterze Zwol IV 27

Dane dotyczące liczby frazeologizmów podawane są w nawiasach (okrągłych ze skrótem: fr) w ciągu podstawowych charakterystyk hasła lub (w wyrazach wieloznacznych) podhasła (por. punkt 1.0, s. 3).

 

Przysłowia nie są włączane do frazeologizmów. Ich elementy oznaczane są kwalifikatorem pv (skrót łac. proverbium) przy lokalizacjach, a całość przysłowia podajemy (odpowiednio: w prozie lub poezji, w obrębie właściwego znaczenia) po lokalizacjach, w punkcie: Przysłowia. Przysłowia notujemy w obrębie istotnych dla ich treści haseł wyrazowych. Np. przysłowie: Prawda jest na dnie kieliszka pod hasłami prawda i kieliszek

 

 

1.7. Dane dotyczące archaicznej rekcji (tj. konotacji składniowej form czasownikowych, przymiotników i rzeczowników). Do form czasownikowych zalicza się tu również imiesłowy i tzw. gerundia, tj. rzeczowniki odczasownikowe z formantami -nie, -enie, -cie o znaczeniu nazw czynności, procesów czy też stanów.

Zapis takich konotacji podawany jest po blokach lokalizacji w punkcie zatytułowanym: Rekcja. Przy lokalizacjach użyć sygnalizuje rekcję archaiczną skrót R (a w razie potrzeby R1, R2 ...).

W zapisie rekcji wyraz rządzący daną konstrukcją podajemy w formie skrótu, np. g. jako skrót czasownika gadać, ch. jako skrót przymiotnika chciwy. Elementy zwrotów i wyrażeń pojawiające się tylko w części zapisów tekstowych danej konstrukcji podawane są w nawiasach, zaimki nieokreślone – kursywą. Oto przykłady omówionych zapisów:

        chciwy   Prz 15: po 10, pr 5       

  [...]   

        Rekcja: R1: ch. na coś               

                   R2: ch. Kogoś

 

gwiżdżący   Im cz  po 1

   po: Wan IV 140 R

   Rekcja: g. w coś

 

        głosić 1  Cz ndk  99: po  57,  pr  42

 ‘podawać do wiadomości, obwieszczać [...]’      

                [...]                                        

        pr: Tyrt IV 508, Pierś V 185 [...]

          Rekcja: R1: g. o czymś  1

                     R2: g. jako coś

                R3: g. kogoś czymś

 

całun Rz m 3 po 2, pr 1

po: Noc I 9 R, 10 R

Rekcja: c. czegoś 2

 

Przy zapisie łączliwości z określonym przypadkiem lub z bezokolicznikiem  posługujemy się znakiem + stawianym bezpośrednio (bez spacji) przed skrótem przyjętym dla danej formy gramatycznej, np. +inf dla bezokolicznika, +B dla biernika, +D dla dopełniacza itd.

 

 

1.8. Odsyłacze

Odsyłacze kierujemy:

a) od haseł wyrazowych o współczesnej formie słowotwórczej (nie występującej bądź też występującej w pismach Norwida) do formy słowotwórczej archaicznej, np.:

                współczesny zob. też spółczesny

                schody zob. też wschody

c) od członów wyrazów złożonych niezleksykalizowanych do hasłowych postaci tych wyrazów złożonych, np.:

                filozoficzny zob. też archeologijno-filozoficzny

                niebieski zob. też jasnoniebieski

                nagi zob. też półnagi

d) od wyrazów pospolitych należących do następujących typów wielowyrazowych deskrypcji określonych, odnotowywanych w indeksie nazw własnych, do tegoż indeksu (skrót: INW):

Odsyłacze od tych wszystkich użyć do indeksu nazw własnych mają postać np.:

 panna zob. też INW n os: Maryja

 wolność zob. też INW tyt N: Rzecz o wolności słowa  

e) podajemy również odsyłacze od niezgodnych z autografami postaci wyrazów w wydaniu Pism wszystkich i odwrotnie: od zapisów zgodnych z autografami (lub pierwodrukami – w wypadku braku autografów) do niezgodnych z nimi postaci wyrazów w wydaniu Pism wszystkich.  Odsyłacze te mają postać następującą np.::

idoloatria JWG zob. idolatria aut! XI 394

                 idolatria aut! XI 394 zob. idoloatria JWG

 

 

1.8. Przypisy redakcyjne

Przypisami niekiedy opatrujemy wyrazy hasłowe, poszczególny opisy znaczeń lub użycia (ich lokalizacje), jeżeli uważamy za przydatne dla użytkowników różnego rodzaju informacje i objaśnienia, które nie należą do standardowego opisu hasła. Przypisy umieszczane są po artykułach hasłowych lub tych ich częściach, których dotyczą.